اخلاق علوي با تأکيد بر نهج البلاغه

 نوشتار حاضر، پژوهشي درباره ي اخلاق علوي با تأکيد بر نهج البلاغه است. بدون ترديد آشنايي با مجموعه آموزه هاي ديني، احياگر نوعي اعتدال و روشن بيني نسبت به زندگي اجتماعي است.

نويسنده: مرجان باوفا

چکيده

نوشتار حاضر، پژوهشي درباره ي اخلاق علوي با تأکيد بر نهج البلاغه است. بدون ترديد آشنايي با مجموعه آموزه هاي ديني، احياگر نوعي اعتدال و روشن بيني نسبت به زندگي اجتماعي است. از مجموع آموزه ها چنين برمي آيد که امام علي(عليه السلام) به عنوان اميرمؤمنان، با اعضاي خانواده و آحاد جامع بهترين رفتار را داشت. امام اطاعت و نيکي به والدين را توصيه مي کرد؛ نسبت به همسر خود توجه داشته و در کار خانه همکاري داشت؛ نسبت به تربيت و آموزش و برقراري رابطه ي عاطفي با فرزندان توصيه فرموده و خود در سيره ي علمي، به آن ملتزم بود؛ در برخورد با خويشاوندان احترامي همراه با محبت داشت و حقوق آنها را رعايت مي کرد؛ نسبت به اعضاي جامعه اخلاق خوش داشت؛ مهمان نواز بود؛ نسبت به همسايگان خوش رفتار و در انتخاب دوست دقيق بوده و به ديدار آنها مي رفت؛ نسبت به قشرهاي مستضعف جامعه نيز به همين روش عمل مي کرد؛ نسبت به يتيمان و نيازمندان مهربان بوده و حقوق آنها را رعايت مي کرد؛ نسبت به رفتار با کفار و اهل کتاب، ضمن رعايت احتياط، از بدرفتاري پرهيز مي کرد به گونه اي که برخي از مخالفان به دليل اخلاق نيکو جذب ايشان شدند.
واژه هاي کليدي:

اخلاق، تربيت، سيره ي اخلاقي علوي، الگوي اخلاقي، رفتار اخلاقي.

* استناد: باوفا، مرجان (پاييز 1389)، اخلاق علوي با تأکيد بر نهج البلاغه، فصلنامه پژوهش هاي نهج البلاغه، ص 189-206.

مقدمه

اخلاق از ديدگاه اسلام، نه تنها در کنار اعتقادات و احکام فقهي به عنوان يکي از ارکان اساسي معارف ديني مطرح است؛ بلکه بيانگر راه زندگي درست و خداپسندانه و روش نيل به کمال نهايي و ارتباط با خداي متعال است.
محققان و دانشمندان براي يافتن بهترين الگوي اخلاقي تلاش هاي بسيار کرده و طرح ها و برنامه هاي فراواني ارائه داده اند. اما بايد توجه داشت که عقل، بدون کمک راهبران آسماني، براي سعادت در زندگي انسان کافي نيست. نهج البلاغه، چون مشاوري دلسوز و آگاه، الگوي کامل را معرفي مي کند و امام علي(عليه السلام) به عنوان الگو در اين کتاب مطرح اند. اين نوشتار بر آنست تا الگوي رفتاري امام علي(عليه السلام) با عنايت بر نهج البلاغه، تبيين کرده و ضمن تطبيق گفتار با سيره ي عملي امام(عليه السلام) عامل بودن ايشان نسبت به گفتار خويش را اثبات کند.

ابعاد اخلاقي

انسان ها در طول عمر خود با افراد مختلفي معاشرت داشته و در برخورد با هر کدام ابعاد مختلفي از ويژگي هاي اخلاقي را بروز مي دهند. امام علي(عليه السلام) در مواضع مختلف بهترين صفات و برخوردهاي اخلاقي را بروز داد. بنابراين با بررسي ابعاد گوناگون اخلاقي اين بزرگ مرد اخلاق، مي توان به الگوي عملي در موضوع هاي گوناگون اخلاقي دست يافت.
1- رفتار با والدين، پدر و مادر حقوق زيادي برفرزندان دارند. اين امر در آيات و روايات بسيار مورد توجه است. امام(عليه السلام) در نهج البلاغه به اين مورد اشاره مي فرمايد:
فحق الوالد علي الولد ان يطيعه في کل شيء الا في معصيه الله سبحانه؛
حق پدر بر فرزند اين است که فرزند در همه چيز جز نافرماني خدا از پدر اطاعت کند (نهج البلاغه، حکمت 399).
در فرازي ديگر مي فرمايد: خردسالان، به طور کلي، بايد از بزرگان پيروي کنند:
ليتاس صغيرکم بکبيرکم (همان، خ 166).
آموزه هاي دين در باب معاشرت و رفتار با والدين طريق مدارا و نرمي را سفارش کرده و در برخورد با ناملايمات رفتاري آنها سفارش بر صبر و تحمل دارد. اين دسته از روايات به يادآوري زحمات والدين در دوران طفوليت اشاره دارد. با اين توجه، نبايد به والدين از آنچه خداي تعالي براي انسان وسعت داده تنگ گرفت و از آنها روي گرداند و صداي خود را بلندتر از صداي آنها کرد (گيلاني، ص 437).
امام(عليه السلام) ضمن تأکيد در برقراري رابطه ي عاطفي با والدين مي فرمايد:
بوسيدن والدين عبادت است (طبرسي 220/1).
والدين همه ي آموزش هاي لازم و اوليه را به فرزندانشان تعليم مي دهند و اولين کساني اند که به فرزندان راه نيکو سخن گفتن را مي آموزند؛ پس وظيفه ي فرزندان است که با آنها با درشتي صحبت نکنند.
لا تجعلن ذربلسانک علي من انطقک، وبلاغه قولک علي من سددک؛ (نهج البلاغه، حکمت 411).
2. رفتار با همسر، امام علي(عليه السلام) به لطافت و ظرافت زنان توجه خاصي داشتند. بطوري که به امام حسن(عليه السلام) سفارش فرمود:
لا تملک المراه من امرها ما جاوز نفسها، فان المراه ريحانه، وليست بقهرمانه؛
به زن، بيش از حد خود و اموري که مربوط به او نيست تحميل مکن! زيرا زن همچون شاخه ي گلي است، نه قهرمان خشن (همان، ن31).
امام علي(عليه السلام) در سيره ي عملي خود به مراقبت نسبت به همسر توجه به سزايي داشت. روايت است يک روز امام علي(عليه السلام) متوجه شدند که کارهاي خانه به همسرشان فشار زيادي مي آورد، به همين علت به ايشان پيشنهاد کردند که به حضور پدرشان امام رسول اکرم(صلي الله عليه و آله) برود و از آن امام خدمتکاري براي کمک خودش بگيرد (مجلسي 24/10-25).
امام علي(عليه السلام) به رفتار و کردار خويش نسبت به حضرت زهرا (س) توجه کامل داشت و مي فرمود:
«سوگند به خدا که هرگز بر او غضب نکردم و او را بر امري اکراه ننمودم، تا به جوار رحمت حق پيوست» (زواره اي 492/1).
علي بن ابي طالب(عليه السلام) و زهراي مرضيه (س) پس از ازدواج و آغاز زندگي مشترک، تربيت و تقسيم کارهاي خانه را به نظر و مشورت رسول اکرم(صلي الله عليه و آله)واگذاشتند و به ايشان عرضه داشتند، يا رسول الله! ما دوست داريم ترتيب و تقسيم کارهاي خانه با نظر شما باشد. پيامبر کارهاي بيرون خانه را بر عهده ي علي(عليه السلام) و کارهاي داخلي را به عهده ي زهرا (س) گذاشتند (حرعاملي 123/14).
در عين حال امام علي(عليه السلام) هرگاه فراغتي مي يافت در کارهاي خانه به کمک زهرا (س) مي پرداخت. روايت است که روزي پيامبر(صلي الله عليه و آله) به خانه ي آنان آمد و ديد که با هم کار مي کنند. پرسيد: کدام يک از شما خسته تر است تا من به جاي او کار کنم؟ امام علي(عليه السلام) عرض کردند: يا رسول الله! زهرا (س) خسته است. رسول اکرم(صلي الله عليه و آله) به زهرا (س) استراحت داد و مدتي خود به کار پرداخت (مجلسي50/43).
3. رفتار با فرزند، امام علي(عليه السلام) در مورد حق فرزند بر پدر فرمايش هايي دارند:
و حق الوعد علي الوالد ان يحسن اسمه و يحسن ادبه و يعلمه القرآن؛
و حق فرزند بر پدر آنکه نام نيک برايش انتخاب کند، خوب تربيتش کند و او را قرآن بياموزد (نهج البلاغه، ق 399).
امام علي(عليه السلام) آنقدر به تربيت فرزندان اهميت مي داد که حتي، به قول خود امام، در اين امر شتاب مي کند، فرمود:
انما قلب الحدث کالارض الخاليه ماالقي فيها من شيء قبلته. فبادر تک بالادب قبل ان يقسو قلبک، و يشتغل لبک؛
قلب نوجوانان مانند زمين کاشته نشده، آماده پذيرش هر بذري است که در آن پاشيده شود. پس در تربيت تو، شتاب کردم، پيش از آنکه دل تو سخت شود و عقل تو به چيز ديگري مشغول گردد (همان، ن31).
اميرالمؤمنين(عليه السلام) نه تنها در سنين کم فرزندان به تربيت آنها مي پرداخت، بلکه در سنين جواني آنها نيز در اين امر کوتاهي نمي کرد. در حالي که لحظات پاياني عمر امام سپري مي شد به امام حسن و امام حسين(عليه السلام) وصيت فرمود و توصيه هاي فراواني در مورد اخلاق معاشرتي ابراز داشت. ازجمله: ايجاد صلح و آشتي در بين مردمان، رسيدگي به حال يتيمان، نيکي به همسايگان، بخشش همديگر، ايجاد پيوند دوستي، امر به معروف و نهي از منکر و …. (نک: همان، ن 47).
امام علي(عليه السلام) بنا به گفته ي خود، يکي از حقوق فرزند بر پدر را تعليم قرآن مي داند (همان، ق399)، ايشان نسبت به آموزش فرزندان خود توجه خاصي داشتند، به طوري که به امام حسن(عليه السلام) مي فرمايد:
ان ابتدئک بتعليم کتاب الله عزوجل و تاويله، و شرائع الاسلام و احکامه، و حلاله و حرامه، لا اجاوزذلک بک الي غيره؛ (همان، ن31).
در آغاز تربيت، تصميم گرفتم تا کتاب خدا همراه با تفسير آيات را به تو بياموزم و شريعت اسلام و احکام آن را، از حلال و حرام، به تو تعليم دهم و اين همه توجه را به تو کردم و غير تو را برنگزيدم.
بنابراين امام علي(عليه السلام) به تعليم و تربيت فرزندانش بسيار اهميت مي داد. در اين بين تعليم آداب معاشرت نيز مورد اهتمام امام بود، به طوري که به امام حسن(عليه السلام) فرمود با افرادي مانند احمق، بخيل، فاسق، دروغگو دوستي نکند:
يابني، اياک و مصادقه الاحمق، فانه يريد ان ينفعک فيضرک. واياک و مصادقه البخيل، فانه يقعد عنک احوج ماتکون اليه. واياک و مصادقه الفاجر، فانه يبيعک بالتافه. واياک و مصادقه الکذاب، فانه کالسراب: يقرب عليک البعيد، ويبعد عليک القريب؛ (همان، ق38).
يکي از راههاي ايجاد رابطه ي عاطفي با فرزندان، بوسيدن آنها است که در روايات بسياري به آن سفارش شده است. امام علي(عليه السلام) نيز در اين مورد سفارش مي کند:
بوسيدن فرزند رحمت است(طبرسي 475/1).
بنابراين امام علي(عليه السلام) مانند پدري مهربان به امور فرزندان مي پرداختند:
رايت حيث عناني من امرک ما يعني الوالد الشفيق، واجمعت عليه من ادبک ان يکون ذلک؛ (نهج البلاغه، ن31).
همان گونه که يک پدر مهربان بهترين نيکي ها را براي فرزندش مي خواهد، من نيز صلاح ديدم که تو را بدين صورت تربيت کنم و همت خود را بر آن گماشتم.

منبع: فصلنامه پژوهش هاي نهج البلاغه(النهج) 30