استدلال امام رضا (ع) برای پذیرش ولایت عهدی

امام رضا (علیه السلام) با شروطی خاص ولایت عهدی مأمون را پذیرفتند؛ امری که به مذاق برخی خوش نیامد.

امام هشتم شیعیان در یازدهم ذی‌القعده سال ۱۴۸ هجری قمری در مدینه متولد شد و در سحرگاه روز ۲۹ صفر سال ۲۰۳ هجری قمری به دست مأمون عباسی مسموم و به شهادت رسید.

امام رضا (علیه السلام) پس از شهادت پدرش امام کاظم (علیه السلام) در سال ۱۸۳ قمری امامت را عهده‌دار شد؛ مدت امامت آن حضرت ۲۰ سال (۱۸۳-۲۰۳ق) بود که با خلافت هارون الرشید (۱۰ سال)، امین (حدود ۵ سال) و مأمون (۵ سال) همزمان شد.

حضرت رضا (علیه السلام) تا قبل از هجرت به مرو در مدینه زادگاهشان ساکن بودند و طرفداران و پیروان زیادی از ممالک اسلامی داشتند. هجرت امام رضا (علیه السلام) از مدینه به مرو در سال ۲۰۰ یا ۲۰۱ قمری بو. در حالی که فرمودند: «من از جوار جدّم بیرون رفته و در غربت از دنیا خواهم رفت». این مهاجرت به اصرار مأمون خلیفه عباسی و با اکراه آن حضرت انجام شد. حدیث سلسله‌الذهب از جمله احادیث مشهور ایشان است که در مسیر مرو و در جمع مردم نیشابور فرمودند.

ایشان در این حدیث فرمودند: «شنیدم از پدرم موسی بن جعفر (علیه السلام) که فرمود: شنیدم از پدرم جعفر بن محمّد (علیه السلام) که فرمود: شنیدم از پدرم محمّد بن علی (علیه السلام) که فرمود: شنیدم از پدرم علی بن الحسین (علیهما السّلام) که فرمود: شنیدم از پدرم حسین بن علی (علیه السلام) فرمود: شنیدم از پدرم امیرالمؤمنین علی بن أبی طالب (علیه السلام) که فرمود: شنیدم از رسول خدا (ص) که فرمود: شنیدم از جبرئیل که گفت: شنیدم از پروردگار عزّ و جلّ فرمود: «کَلِمَةُ لا إلهَ إلّا اللّهُ حِصنی فَمَن دَخَلَ حِصنی اَمِنَ مِن عَذابی بِشُروطِها وَ أنَا مِن شُروطِها»، «کلمه‏ «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ‏» دژ و حصار من است. پس هر کس داخل دژ و حصار من شود، از عذاب من ایمن خواهد بود.» پس هنگامی که مَرکب حضرت حرکت کرد با آواز بلند فرمود: با شروط آن و من یکی از آن شروط هستم.

اما مهمترین اتفاق دوره تاریخی زندگی امام رضا (علیه السلام) مسأله ولایت عهدى آن حضرت است. همان که باعث مهاجرت آن حضرت از مدینه به مرو شد.

هنگامی که حضرت رضا (علیه السلام) وارد مرو شدند، مأمون به استقبال ایشان رفت و از عزم خود برای اعطای مقام خلافت به حضرت گفت. اما امام رضا علیه السلام ضمن امتناع از پذیرش خلافت فرمودند: «اگر این خلافت مال تو است جایز نیست خودت را خلع کنى و لباسى را که خدا به تو پوشانده به دیگرى بدهى و اگر خلافت مال تو نیست، چیزى که مال تو نیست جایز نیست به من بدهى.»

مأمون که دید امام تحت هیچ شرایطی خلافت را نمی‌پذیرند با اصرار، ولایت عهدی ایشان را خواستار شد. امام علیه السلام با اکراه و با شرط اینکه در امور حکومتی و عزل و نصب‌ها دخالت نکنند، ولایت عهدی را پذیرفتند. اتفاقی که از قضا به مذاق عده‌ای خوش نیامد و این تصمیم امام را برنتابیدند که این بی معرفتی برخی پیروان آن حضرت به حکمتشان را می‌رساند.

در همین باره، حجت الاسلام و المسلمین سید عباس موسوی مطلق کارشناس مذهبی در خصوص مهمترین مشکلات امامان معصوم و همچنین امام رضا (علیه السلام) گفت: یکی از مشکلات در تاریخ انبیا و امامان معصوم (علیه السلام)، کم معرفتی دوستان و برخی همراهان ایشان بوده است. برای مثال روزی امام رضا (علیه السلام) برای حضور در مناظره‌ای آماده می‌شد که یکی از خادمان خود به نام سلیمان را دید. نظر او را در این باره جویا شد و سلیمان گفت: آقاجان به نظرم به این جلسه نروید، ممکن است سوالاتی بپرسند که شما از عهده پاسخ برنیایید و اتفاقاتی بیفتد! این سخنان نشان از عدم معرفت نزدیکان به حضرات معصوم دارد.

وی افزود: این در حالی است که امام رضا عالم آل محمد است و همراهانشان بار‌ها این علم لدنی را حس کرده اند اما مع الوصف و مع الاسف می‌بینیم که گاهی این چنین با اهل بیت عصمت و طهارت برخورد می‌شد. گاه حتی برخی صحابه امامان معصوم تندروی می‌کردند؛ مثلا وقتی علی بن موسی الرضا (علیه السلام) بنا به حکمت ولایت عهدی مامون را پذیرفتند، سه دسته قصد جان و ترور امام هشتم را کردند. همه می‌دانیم که امام رضا (علیه السلام) با شرط اینکه در کاخ زندگی نکند، در عزل و نصب‌ها دخالتی نکند و نقشی در حکومت مامون نداشته باشد این ولایت عهدی را پذیرفت. چرا که قصد ایشان فقط کناره گیری از حکومت فاسد آن دوران و برگزاری کلاس و جلسات تربیتی و البته نقش بر آب کردن نقشه‌های دشمن بود. با این حال عده‌ای تندرو این رویکرد را برنتابیدند و قصد جان ایشان را کردند.

موسوی مطلق در ادامه با تشریح سه دسته تندرو که قصد ترور امام رضا را داشتند، اظهار کرد: دسته اول بنی عباس بودند که حکومت را بعد از مامون حق خود می‌دانستند و نه هاشمیان. دسته دوم اعوان و انصار بنی عباس بودند که عمری خدمت هارون الرشید و مامون را کردند و حالا معتقد بودند اگر قرار است حکومت به بنی عباس نرسد، سهم آنهاست. اما دسته سوم شیعیان تندرو بودند؛ همیشه تشیع از این دسته افراد ضربه خورده است. آنها به حضرت رضا(علیه السلام) می‌گفتند که چرا ولایت عهدی فردی مثل مامون را پذیرفتی پس شما هم به دنبال منصب، ریاست و حکومت هستید! آن وقت بود که امام رضا (علیه السلام) برای کسانی که در لباس دوست بودند، استدلال کرد همچنان که برادرم یوسف وزارت خزانه حکومت کفر، شرک و بت پرستی زمان خویش را عهده دار شد، من هم به همان دلیل این ولایت عهدی را پذیرفتم.

این کارشناس مذهبی ضمن تاکید بر بی معرفتی برخی نزدیکان امامان معصوم به ایشان تصریح کرد: این از مشکلات اصلی امامان ما بود که مردم زمانه شان نسبت به امام خود کم معرفت بودند. تصور کنید نزدیکان امام حسن (علیه السلام) به او لقب «یا مضل المومنین» را می‌دادند! گمراهی تا چه اندازه؟! حتی امام باقر (علیه السلام) روزی به یکی از نزدیکان خود می‌فرمود: پدرم وقتی مطلبی را به نقل از جدم رسول خدا می‌گفت مردم به او می‌گفتند که مگر تو زمان ایشان بوده ای؟! اما زمانی که می‌فرمود ابن عباس و یا جابر از جدم رسول الله نقل کرده اند، مردم می‌پذیرفتند! یعنی سخن امام را با سند ابن عباس و جابر می‌پذیرفتند و نسبت به علم لدنی ایشان معرفت نداشتند.

حجت الاسلام موسوی مطلق درباره آثار دنیوی و اخروی زیارت امام رضا علیه السلام گفت: عبور از پل صراط، راحتی شب اول قبر، آسودگی هنگام دادن نامه اعمال، تحمل فشار قبر، ورود به بهشت، جای گرفتن در کنار نبی مکرم اسلام و اهل بیت در بهشت همه از آثار اخروی زیارت امام هشتم است. گشایش در امور مالی، باز شدن قدرت فهم و تفکر انسان و دفع شیاطین هم از آثار دنیوی زیارت امام رضاست. از آثار اجتماعی حضور امام رضا (علیه السلام) در ایران هم تبدیل شدن کشور به پایگاه عظیم دفاع از حق و مبارزه با باطل است. همچنین مهاجرت بنی‌هاشم به ایران برای دیدار حضرت رضا(علیه السلام) و پراکنده شدن آنها در اقصی نقاط ایران، از دیگر برکات اجتماعی حضور رضا (علیه السلام) در ایران است.

وی در پایان درباره بهترین دعا در روز‌های آخر صفر گفت: بهترین دعا در آخر ماه صفر دعا برای عاقبت بخیری است. آقای قرائتی در خاطره‌ای گفتند روزی در مشهدالرضا همزمان حجج الاسلام مجتهدی قزوینی، فلسفی (برادر بزرگ مرحوم فلسفی) و شیخ حسن علی مروارید را دیدم و از هر سه پرسیدم که الان در اینجا مهمترین خواسته و دعای شما چیست؟ هر سه گفتند دعا می‌کنیم عاقبت بخیر شویم. پس دعا برای عاقبت بخیرشدن مهمترین دعاهاست.