امامزادگان و توسعه گردشگری مذهبی در بیرجند

با توجه به اینکه به سفر کردن در اسلام تأکید شده، لازم است همه مردم از بهترین سفر‌ها که هم جنبه معنوی و هم تفریحی دارد – یعنی گردشگری مذهبی و زیارتی- بهره‌مند شوند. در تاریخ ایران مشاهده می گردد که همیشه قشنگ ترین نقش و نگاره های هنری در مواردی همچون کاشیکاری، منبت کاری، نقاشی، معماری و … در ساختمان و منبر ها و حیاط امامزادگان و مساجد این کشور از اصفهان و تهران تا دور افتاده ترین نقاط کشور در خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان و کرمان و … مورد استفاده قرار گرفته است. وجود این پدیده هم نشان دهنده عشق زیاد مردمان کشور عزیزامان به مذهب اسلام و خاندان اهل بیت (ع) که مهمترین نمود آن امامزادگان می باشند و هم گواهی بر این مدعا می باشدکه پیشینیان ما علاوه بر اینکه دارای سرشت و روحی زیباشناسانه و تعالی جو بوده اند بلکه هم به تجربه و هم به آنچه که در قرآن مجید و احادیث معتبر ذکر شده است مبتنی بر اینکه خدا زیباست و زیباییها را دوست دارد از ابزار هنر و زیبایی جهت جذب مردم و بویژه جوانان به امامزادگان و مساجد و انجام فرایض دین مبین اسلام استفاده نموده اند. استان خراسان جنوبی به عنوان سومین استان وسیع کشور دارای امامزادگان تاریخی زیادی همچون امامزاده شاه سلیمان علی(ع)، مزار شهدای دره شیخان، بقعه امامزاده عبدالله(ع) و … می باشد که دارای جاذبه های تاریخی، معماری و فرهنگی زیادی می باشند که در این مقاله باتوجه به وسعت زیاد آنها و شناختی که نویسنده با آنها دارد همراه با عکس های میدانی گرفته شده به معرفی آنها و پتانسیل های موجود در زمینه گردشگری مذهبی و زیارتی در شهرستان بیرجند استان خراسان جنوبی پرداخته می شود.

کلمات کلیدی:گردشگری مذهبی، تاریخی، امامزادگان، استان خراسان جنوبی.

مقدمه

شهرستان بیرجند درموقعیت جغرافیایی 57درجه و57دقیقه تا 59درجه و40دقیقه طول شرقی و31درجه و20دقیقه تا33درجه و31دقیقه عرض شمالی قرارگرفته است. شهرستان بیرجند با 4004 کیلومتر مربع وسعت از شمال به شهرستان قاینات، از شرق به شهرستان‌ درمیان ، از جنوب به شهرستان سربیشه وازغرب به شهرستان خوسف محدود است.
این شهرستان، پرجمعیت‌ترین شهرستان خراسان جنوبی بوده و جمعیت آن براساس سرشماری سال 1390 تعداد 230020نفر می باشد. شهرستان بیرجند دارای یک بخش، یک شهر و 4 دهستان می باشد.
درچهره طبیعی این شهرستان، رشته‏ ارتفاعات باقران در جنوب و کوه های مؤمن آباد در شرق و منطقه کویری درغرب آن واقع می باشند. آب و هوایش بیابانی و نیمه بیابانی است. بر اساس اطلاعات ایستگاه هواشناسی، کمترین دمای ثبت شده در این شهر در ۱۶ ژانویه ۱۹۹۳ برابر با ۲۱/۵ – درجه سانتیگراد و بیشترین آن در تاریخ ۱۱ جولای ۱۹۶۷ برابر با ۴۴ درجه سانتیگراد و میانگین دما ی سالانه در یک دوره 35 ساله 4/16 درجه سانتیگرادبوده است. دی سردترین وتیرگرمترین ماه سال است. تعداد روزهای یخبندان به 72روز درسال می رسد. دامنه تغییرات دمای سالانه و شبانه روز زیاد است. میانگین بارش سالیانه دریک دوره 35 ساله (70- 1335) برابر با 167 میلیمترمی باشدکه 53% آن تبخیرمی شود.
شهر بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی ومرکز شهرستان بیرجند در عرض جغرافیایی 32درجه و 53 دقیقه شمالی و طول جغرافیایی 59 درجه و 13 دقیقه شرقی و در ارتفاع 1491متری از سطح دریا قرار گرفته است. این شهر با مشهد482 کیلومتر با زاهدان 458 تا کرمان ۵۸۶ وازتهران 1320کیلومتر فاصله دارد. شهر بیرجند در سرشماری 1390 تعداد 178020 جمعیت داشته‌ که از این تعداد90092 نفرشان مرد و87928 نفر آنها زن با48130خانوار بوده اند. این شهر درمیان ارتفاعات کوههای مؤمن آباد و باقران محاصره شده است.

پیشینه تاریخی شهرستان بیرجند

آثار به دست آمده درگورستان گبرآباد بیرجند می تواند پیشینه این شهر را تا قبل ازاسلام هم برساند، اما برای اولین بار نام بیرجند در کتاب معجم البلدان در قرن هفتم هجری قمری آمده است. سیاحان و مورخانی چون یاقوت حموی، مقدسی، حمدالله مستوفی و حافظ ابرو در آثار خود از این شهر یاد کرده اند.
یاقوت حموی در کتاب معجم البلدان ( 623-539 هجری قمری) می نویسد: « بیرجند از بهترین دیه های ایالت قهستان است.». ( یاقوت حموی، 1399).
حمدالله مستوفی در نزهه القلوب می نویسد: « بیرجند قصبه ایست که در آن زعفران بسیار باشد و اندکی غله و چند موضع توابع دارد ودر دیه ها ی آن انگور و میوه ها باشد.». (مستوفی، 1336ص 144).
عارف شیروانی در بستان السیاحه می گوید: « بیرجند قصبه ایست شهرمانند واز توابع خراسان و دارالملک قهستان است. گویند قرب چهار هزار خانوار است نواحی و مضافات بسیار دارد. آبش کاریز و هوایی معتدل بگرمی دارد. مردمش همه شیعی مذهبند و حاکمش از طایفه عربستنمد بیرجند معروفست». ( شیروانی، 1315)
حافظ ابرو در مورد بیرجند می نویسد:« مردم آن ناحیه اکثر بازرگان باشند و آب کاریز دارند و آب و زمین هریک علی حده قیمتی تمام دارد و ناحیتی مختصر است، اسفهرود دامن کوه است. در این قریه زعفران بسیار کارند (حافظ ابرو. 1349ص 342).
پس از قتل نادر شاه و جدایی افغانستان از ایران، چون ارتباط قاین با هرات قطع شد این شهر اهمیت خودرا از دست داد. درسال 1280هجری قمری دردوره حشمت الملک اول مرکز حکومت ولایت قاینات از قاین به بیرجند انتقال یافت. با رسوخ کشورهای اروپای غربی به هند و آسیای شرقی از راه های دریایی و زمینی، بیرجند در مسیر عمده‌ترین راه زمینی این ارتباط قرار گرفت و به سرعت رو به توسعه نهاد. در این زمان در بیرجند چندین تاجر هندی اقامت داشتند و کار واردات شکر، ادویه، پارچه و اجناس دیگر را بر عهده داشتند و کالا هایی همچون: زعفران، زیره، پشم، کرک، پسته، کرک و خشکبار را صادر می کردند. این رونق بازرگانی سبب رشد و شکو فایی بیرجند شد. با احداث جاده زاهدان – مشهد بعد از جنگ جهانی اول صنعت حمل و نقل رونق یافت و گاراژها جای کاروانسرا ها را گرفتند. در سال ۱۳۱۰هجری شمسی، شهرداری بیرجند تحت عنوان بلدیه بیرجند در کنار آرامگاه حکیم نزاری افتتاح و فعالیت خود را آغاز کرد.
هسته مرکزی شهر بیرجند در محدوده چهاردرخت و مظهر قنات شکل گرفت و بتدریج به سمت غرب و نواحی اطراف قلعه پایین شهر و محلات پیرامون آن ادامه یافت. در اکثر منازل حول و حوش قلعه ، نقب هایی حفر نموده بودند که تمامی این نقب ها به قلعه ختم می شد و مردم هنگام هجوم دشمنان و بخصوص ترکمانان از راه این نقب ها به قلعه پناه می بردند. در حاشیه شمال شرقی حصار شهر گودالی حفرشده بود ودر آن آب می ریختند ودر فصل بارندگی آب را از طریق مسیل به این گودال که به نام بند معروف بود منتقل می کردند. گسترش بیرجند از این محل به سمت شمال یعنی محله خیرآباد کمی دیرتر از سایر جهات شروع شد زیرا وجود مسیل کفترخان تردد در شمال این شهر را با مشکل مواجه می کرد. بیرجند قدیم سه دروازه بر سر راه های ورودی داشت. در بافت قدیم، قلعه، خانه های تاریخی، آب انبارها، مساجد، معابر عمومی، میادین، حسینیه ها و تکیه ها، مدارس، حمام ها، قنوات، بازارها و کاروانسراها دیده می شد. بیشتر ساخت و سازهای بافت تاریخی این شهر مربوط به دوره قاجاریه و پهلوی می باشد.
امام زاده ها و مزارهای مهم در شهرستان بیرجند

مزار یشد( یشت) یا مزارکوه ( زیارتگاه سید محمد نقیب)

الف- موقعیت جغرافیایی مزار یشد (یشت) یا مزارکوه (زیارتگاه سید محمد نقیب):

در جنوب شهر بیرجند رشته کوهی به نام باقران از خوسف تا سربیشه به طول 110 کیلومتر امتداد دارد. برخی این رشته کوه را به علت وجود باغ های متعدد آن باغران( در بردارنده باغ های زیاد) وبعضی هم به علت شهادت جمعی از خاندان باقریه آن را باقران نامیده اند. مزارسیدمحمدنقیب درروستای « یشدیا یشت» در موقعیت 59درجه و10 دقیقه طول شرقی و32درجه و48 دقیقه عرض شمالی ودر فاصله 12کیلومتری جنوب بیرجندودر منطقه کوهستانی صعب العبور قراردارد و از طریق راه ارتباطی یشد به بند عمرشاه که برخوردار از چشم اندازهای زیبای طبیعت کوهستان امکان پذیرمی باشد. به علت همین ارتفاعات بلند به آن مزارکوه هم می گویند.

ب- معرفی سید محمد نقیب

آیتی درکتاب بهارستان عینا نقل قول ابوالمحامد رویخی قهستانی و علی بن محمد یاسری مشهور به حسامی را از کتاب تاریخ حسامی در رابطه با واقعه ی شهدای باقریّه این چنین دانسته است: « درعهدخلافت الطالع لله عبدالکریم عباسی، سیدمحمدنقیب باتفاق الحامد لله علوی باگروهی ازمردان خاندان معروف به باقریه، به منظورتأسیس دولت علوی برعلیه عباسیان قیام کردند. چون این خبربه طالع لله رسید، پسرش احمد را که به القادربالله ملقب بود به جنگ آنها فرستادو آنها درکوه ها و بیابان ها پراکنده شدند. با تعقیب لشکریان القادر بالله سرانجام درمنطقه نهارجان درگیری بوقوع پیوست و با شهادت سید حامد و دو فرندش در چنشت، سید محمد که ملقب به نقیب بود، رهبر و زمامداری این گروه را عهده دارشد. بعد از فرار زنان و اطفال این گروه درحال جنگ و گریز به دره شیخان رسیدند. بعدازشهادت جمعی در این دره سید محمد ازمهلکه جان بدربرد. او با هوش، ذکاوت و جنگاوری توانست از مهلکه جان بدر برد و خود را با اسب به دامن کوه باقران برساند. امّا سرانجام ناتوان شد و از اسب پیاده گردید و به درّه ی«بند عمرشاه» پناه برد. در آن جا زیر صخره ای پناه گرفت تا از چشم دشمن که در تعقیبش بودند، در امان بماند. سیّد محمّد از شدت تشنگی وجراحات وارده جان به جان آفرین تسلیم کرد. وقتی سپاه دشمن رسید ابتدا اسبش را پیدا کردند و بعد از جست و جو، جسد او را یافتند و در مزرعه یشد به خاک سپردند.». (آیتی، 1371 ص 63-61). آقای آیتی درادامه می نویسد: « ثقه ای نقل کرد که در سنه 1310 هجری مرض وبا در بیرجند افتاد که اهالی به اطراف پراکنده شدندمنجمله مرحوم حجه الاسلام والدت به مزرعه ای در جنب یشد انتقال فرمود. بعضی از ملازمان به عرض رسانیدندکه چرا به مزار نرفته شرط زیارت به جای نیاورده . فرمود در کتب معتبره از این مزار چیزی به نظر ما نرسیده و البته بدون مدرک زیارت مزاری نشاید. اتفاقا شب را به خواب رفته در عالم رؤیا دیدند که با ایشان کسی گفت چرا شما در این خیمه نماز می خوانید و حال اینک مسجد حضرت رسول در نزدیکی شما هست و اشاره کرد به طرف مزار یشد. بعد از دیدن این واقعه وی به مزار مزبور رفته و زیارت می کرد و اغلب نماز خود را در آنجا به جای می آورد». ( آیتی، 1371 ص 138).

ج- ساختمان مزار

بعداز پیدا شدن جسد سید محمد نقیب در کنار چشمه معروف به « چشمه مرده» جسد را در بالای این تپه به خاک سپردند. بنای قدیمی مزار به دستور حاج سید ابوتراب مجتهد ( پدر سید ابوطالب قاینی ) احداث شد. درحدود سال 1318 آن گونه که آقای دکتر جمال رضایی در بیرجند نامه می نویسد وضعیت مزار این گونه بود: « بقعه مزاریک اتاق چهارگوش ساخته شده ازسنگ ،گل ، خشت وچوب برفرازیک قله بلند قرار داشت ودرپای آن استخرکوچکی بودکه آب باریکی به آن می ریخت. یک علم سبزفرسوده کوچک برفرازگنبدآن به چشم می خورد. کف بقعه با پلاس پنبه ای مفروش بود. بر روی هم مزار بقعه ای ساده وبدون هیچ تزیینی بود و بر در و دیوار پرده وقاب واشیای زینتی دیده نمی شد. چند سنگ گرد هم در آن بود. بعدها در حدود 45 سال قبل حاج رضا پامرغی با کمک مردم ساختمان قدیمی را کلا برداشت و آن را با آجر و آهن بازسازی نمود. مجددا درسال ها 1378 اداره اوقاف و امور خیریه بیرجند با همکاری آقای محمد علی مزاری و مردم ساختمان فعلی درست شد. این ساختمان با مساحت 120متر مربع زیر بنا به شکل 8 ضلعی و با 8 ستون گنبدی به بلندای 7 متر از سطح زمین بر فراز آن ساخته شد. در جواربقعه اتاقی مستطیلی ساخته اند که برای برگزاری نماز وروضه خوانی می باشد. این بنا دارای 4 درورودی باگنبدوگلدسته می باشد. نمای داخل تا ارتفاع 2/1متر از سنگ و مابقی تا سقف گچ کاری است. از زیر گنبد توسط تعدادی پنجره کوچک نور مورد نیاز به درون ساختمان می تابد. کف بقعه با فرش های اهدایی مردم مفروش است. بر روی دیوارهای آن انواع پرده و پارچه ها، تابلو، عکس، قاب آینه و… تزیین گردیده که نذورات وهدایایی مردمی می باشند.

در قدیم ضریح امام زاده چوبی بود و بر روی آن پارچه هایی افکنده بودند. حدود 47 سال قبل آقای پا مرغی ضریح فعلی که آهنی می باشد و رنگ آن طلایی در ابعاد2*5/1*2 متر را نصب کرد و امروز پرده ای بزرگ سبز رنگ روی آن را پوشانده است.

مزار یشد از دیر باز مورد احترام مردم بوده وآن را مراد بخش می دانند. از نقاط مختلف به زیارت این مزار می روند. در قدیم برخی کشاورزان روستاهای اطراف به صورت قافله وچاووش خوان به زیارت

می رفتند و در تمام مسیر چاووشی را با آواز و آهنگی خاص و با صدای خوش می خواندند. این آواز خوانی برای همه مسافران لذت بخش بود. آنها تمام مایحتاج ازجمله پلاس، قالیچه، بالش و رختخواب را با خود می بردند وگاه دو سه روز در آنجا می ماندند. این سفر زیارتی برای آنها هم جنبه زیارتی و هم سیاحت داشت.
امروز غلور با گندم بلغورشده درست می کنند و دختران جوان با شور دادن( بهم زدن) غلور درخواست برآوردن حاجت می کنند. همچنین باخواباندن گوسفند نذری درمحل زیارتگاه و ذبح آن، سهم مزاررابه متصدی آن تحویل می دهند. برخی زائران درمحل زیارتگاه به نیت آرزوشان شمع روشن می کنند. بعضی هم مجلس روضه خوانی برگزارمی کنند. زائران درقدیم طی شب هایی که در آنجا اسکان داشتند برنامه های شاد اجرا می کردند و وتا پاسی از شب با خوردن شیرینی و گپ زدن به آتشونی می گذراندند. ( بیرجند نامه رضایی1381 ، ص149-146).
درخت بنه ای که سا ل ها درکنارمزاربرآن سایه افکنده و زائران بخوبی ازآن مراقبت کرده اند تا کنون موجود است. اغلب زنان زائر باریکه ای ازپارچه به آن گره می زنند ومراد می طلبند. وبه هنگام گره زدن این اشعار رامی خوانند:
یارب به حق درخت سر ایوان … یارب به حق فاطمه وفرزندان
عزی وعزیزی وخدای دوجهان … یارب دل بنده را به مقصود رسان
و
یا رب یا رب به حق یا رب یا رب … درها بسته درتوباز است یارب
حاجتمندم به درگهت آمده ام … صدحاجت نیک من برآور یارب
بیشترین زائران روزهای پنجشنبه وجمعه، عاشورا و 28 صفر به این محل مراجعه می کنند و با برگزاری روضه خوانی، تهیه غلور و توزیع آن و مراسم سینه زنی برگزار می شود. به دلیل همجواری

گلزار شهدا و قبور اموات در اغلب ایام اهالی روستاهای یشد و پا مزار به این محل مراجعه می نمایند.

مرحوم آیتی دردیوان خویش قطعه شعری راجع به مزار سید محمد نقیب این چنین سروده است:
ای دل بیا ود می بگذار بر دیار یشد … زن بوسه همچو باد صبا بر مزار یشد
دارد نسیم در نفس خویش صبحدم … صد نافه مشک از نفس مشکباریشد
زان لاله گون کفن که بدانجا شهیدگشت … برخون دلم چو لاله بودداغداریشد
ازمارسان سلام و تحیت چوبگذری … برروضه مبارکه شهریاریشد
فرخنده گوهری که ز اولاد باقر است … یاقوت باغران و در شاهواری شد.

امکانات	دارد/ توضیحات	ندارد	امکانات	دارد/ توضیحات	ندارد
حرم			انبار
مسجد			زائر سرا
حسینیه			صندوق قرض الحسنه
ایوان			مجتمع فرهنگی
رواق			سالن اجتماعات
شبستان			پایگاه مقاومت بسیج
صحن وحیاط			گلزار شهداء
سردر			خانه عالم
گنبد			منزل خادم
گلدسته			دفتر هیات امناء
کتابخانه			فروشگاه
پارکینگ			آبدارخانه
کشتارگاه			آشپزخانه
وضو خانه			سرویس بهداشتی
آب شرب			گاز طبیعی
برق			تلفن

امکانات رفاهی وخدماتی مزار یشد (یشت)

این مزار به دلیل نزدیکی با شهر بیرجند زائران زیادی دارد. چشم اندازهای زیبای طبیعت علیرغم راه صعب العبور آن گردشگران فراوانی را به سوی خود جذب می کند. آب مورد نیاز با خرید یک شبانه روز از قنات یشد و انتقال آن به تانکرهای محل تأمین می شود.

مزارسید ابراهیم رضا (ع) حمبل(حنبل)

الف- موقعیت جغرافیایی

بقعه سیدابراهیم رضا (ع) مشهوربه مزارحمبل در36 کیلومتری شمال بیرجند می باشد. این مزار تا بزرگراه بیرجند- قاین 6کیلومتر فاصله دارد. مزار در طول جغرافیایی 59 درجه و7دقیقه شرقی وعرض جغرافیایی 33 درجه و11 دقیقه شمالی ودر ارتفاع 1840 متری از سطح دریا قرار گرفته و آتش کوه در جنوب شرقی آن واقع است. این زیارتگاه در 2کیلومتری شمال روستای حمبل از توابع بخش مرکزی دهستان فشار رود شهرستان بیرجند می باشد.

ب- معرفی مزار سیدابراهیم رضا (ع) مشهوربه مزارحمبل

اهالی در باره پیدایش این مزار معتقدند که سا ل ها قبل مادر و دختری از روستای حمبل بارها شخصی را در خواب می بینند و با آدرسی که می دهند از آنها می خواهند سرپناهی برای او بسازند. این دو برابر نشانی درمحل مربوطه حاضر می شوند و با بر داشتن سنگی ، تما م سنگ های انباشته شده در محل راجابجا می کنند وتمام نشانه ها را در بیداری می یابند از جمله در این محل آنها هفت چراغ و سنگی ممهور بیرون می آورند. براین اساس آنها در محل یافتن این وسایل، اتاقکی می سازند. این چراغ ها تا چندی قبل مورد استفاده زوار بود که بعدا زائران آن را به علت تبرک با خود برده اند. درتاریخ حسامی آمده است که درمزرعه حنبل از بلوک فشارود سلطان ابراهیم رضاازاولادامام کاظم(ع) مدفون می باشد. آیتی هم در بهارستان می نویسد: « درزمان ما یک نفر از عمال دیوان سوار بر اسب از پهلوی مزار مزبور گذشته و به زبان جسارت گفته است مزار ملحدان همین است، فورا او را درد دل و شکم گرفته و بعد از چند ساعت در همان جا هلاک شده است. این مطلب دراین نواحی کمال شهرت دارد و به حد تواتر می رسد». اهالی حمبل راجع به قنات این محل پندار عجیبی دارند و آن این که در هرسال با پدیدار ماهی بزرگ که کف زیاد در دهان دارد و آب را مسموم می کند، بر سریکی از چاه ها گوسفندی قربانی می کنند و خون اورا درون چاه می ریزند تا آب قابل شرب شود.

ج- ساختمان مزار

بانی و زمان ساخت بنای اولیه به درستی مشخص نیست. در سال 1365 ساختمان قدیمی آن تخریب ودر سال 1367 شمسی از محل نذورات مردم و با نظارت اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان بیرجند ساختمان کنونی با طرح جدید ساخته شد. عمده مصالح ساختمانی این بنا از آجر، سیمان و آهن می باشد. این بنا دارای ایوانی با 24 متر مربع است که بر جانب چپ آن مسجدی به مساحت 66 متر مربع و بر جانب راست آن بقعه امام زاده به مساحت 35 مترمربع است. که با گنبد از درون تا ازاره سنگ مرمر و کف آن با فرش های اهدایی پوشیده شده است. دو اتاقک بر بالای کوه دیده می شود یکی را منسوب به خادم امام زاده می دانند که با گنبدی کوتاه و دیوارهای قطور به همان سبک معماری قدیم از سنگ و ساروج است. قبر در میانه اتاقک دوم قرار دارد. در اتاقک اول صندوق نذورات و علم هایی است که مردم آنها را زیارت می کنند. کف هردو اتاق با فرشینه پوشیده شده است.
د- ضریح

در میانه بقعه ضریحی از جنس آهن در ابعاد 2* 5/2* 5/1 متر قرار دارد که مردم نذورات خود را بدرون آن می ریرند.محل کنونی ضریح به قولی همان محل دفن امام زاده است و به قولی محل غایب شدن ایشان می باشد.
ذ- مراسم زیارت

بر افروختن شمع، خواباندن گوسفند نذری، حضور جمعیت زیاد در روزهای تاسوعا و عاشورا، برپایی مراسم عزاداری و اطعام عزاداران و خیرات بین زائران و تهیه غلور در سه نوبت بهار، تابستان و زمستان از جمله مراسم خاص این زیارتگاه می باشد.

ر – مزار در یاد کرد شاعران محلی

آیتی دردیوانش، ابیاتی دروصف این امام زاده سروده است:
بیابه حنبل وبنگرصفای خلدونعیم … بجوی کعبه مقصود را در این اقلیم
علی الصباح دراین آستان تماشاکن … زبوستان بهشت آوردپیام نسیم
مزاراطهرسلطان موسوی گوهر … امامزاده عالی مقام ابراهیم
که بودصاحب خلق شریف وخاطرپاک … که بودصاحب نفس زکی وقلب سلیم
زکیددشمن بدکیش وخصم بداندیش … فتاده دربراین کوه همچودریتیم
هزارفخرمراین کوه رابودبرکهف … که خوابگاه توافضل زصاحبان رقیم
مرابه لطف عمیم توالتجاباشد … که صاحب کرمی وزخاندان کریم
چرابه مدح توزینت نبخشم این دفتر … مراکه طبع روان داده اندوذوق سلیم
به آستان تومارا ارادت است وخلوص … که بنده ایم زروزالست وعهدقدیم
به آستان توباب المرادمی گویند … که می دهنددرآن حاجت وشفای سقیم

ز – امکانات رفاهی وخدماتی

زیارتگاه سید ابراهیم رضا(ع) دارای 11 زائرسرا جهت اسکان زائران می باشد. آب مورد نیاز این زیارتگاه از چشمه ای در نزدیکی این محل تامین می شود. واحد زائرسرا- آب- برق و دارای جاده آسفالته می باشد. ساختمان این زیارتگاه جدید الاحداث بوده و همه ساله خصوصاً در فصل تابستان پذیرای زائرین می باشد.

شکل های شماره 18 و 19 – نماهایی از زائرسرا جهت اسکان زائران و چشمه ای در نزدیکی این محل که آب زائران را تامین می نمایددر کنارساختمان زیارتگاه جدید الاحداث بقعه سیدابراهیم رضا (ع) مشهوربه مزارحمبل

امکانات	دارد/ توضیحات	ندارد	امکانات	دارد/ توضیحات	ندارد
حرم			انبار
مسجد			زائر سرا
حسینیه			صندوق قرض الحسنه
ایوان			مجتمع فرهنگی
رواق			سالن اجتماعات
شبستان			پایگاه مقاومت بسیج
صحن وحیاط			گلزار شهداء
سردر			خانه عالم
گنبد			منزل خادم
گلدسته			دفتر هیات امناء
کتابخانه			فروشگاه
پارکینگ			آبدارخانه
کشتارگاه			آشپزخانه
وضو خانه			سرویس بهداشتی
آب شرب			گاز طبیعی
برق			تلفن

قدمگاه بی‌بی چهارشنبه فریزنوک

الف- موقعیت جغرافیایی

قدمگاه بی بی چهارشنبه در یک کیلومتری روستای فریز نوک از توابع بخش مرکزی دهستان باقران شهرستان بیرجند درموقعیت 59 درجه و 7 دقیقه طول شرقی و 33 درجه و1 دقیقه عرض شمالی و در ارتفاع 1720 متری از سطح دریا قرار دارد. کوه کمر سرخ در 2 کیلومتری شرق و کوه پاتوریزاب در 2 کیلومتری غرب آبادی می باشد. راه ارتباطی این روستا به مسافت 35 کیلومتراز طریق جاده چاه حوض و شوشود با شهر بیرجند امکان پذیر است. فریزنوک از روستاهای قدیمی منطقه بیرجند می باشد که قبرستان گبرها «زرتشتی‌ها» مؤید این ادعاست. قدمگاه بی‌بی چهارشنبه فاقد هرگونه هویت و مستندات می باشد.

شکل های شماره 20 و 21 و 22 – نماهایی از قدمگاه بی‌بی چهارشنبه فریز نوک در یک کیلومتری روستای فریز نوک از توابع بخش مرکزی دهستان باقران شهرستان بیرجند به مسافت 35 کیلومتر از طریق جاده چاه حوض و شوشود با شهر بیرجند
ب- ساختمان قدمگاه

ساختمان فعلی که احتمالا بنای اولیه مزاریاشد بر دامنه ‌کوه بناشده است. این ساختمان از دوبخش قدیم و جدیدمی باشد. بخش قدیمی آن دارای دیوارهای قطور از خشت خام، ملاط و گچ می باشد. این بنای دارای گنبد و فاقد گلدسته است. قسمت جدید آن صفه‏ مانندبوده با 20 متر مربع ازآجر، آهن و گچ ساخته شده است. قدمگاه دارای دو درب آهنی دارد و درون آن با پارچه‏های رنگارنگ تزیین شده است. کف قدمگاه با فرشینه‏های اهدایی پوشیده شده و بر روی طاقچه‏ها، کتاب‌های دعا و قرآن و سجاده‏های دستباف دیده می شود.
ج- مراسم زیارت

در جنوب ‌غربی قدمگاه چشمه آب گوارایی وجود دارد که از درون سوقی می جوشد و بر روی «سوق» پارچه‏ای آویزان است. فقط زنها اجازه ورود به داخل آن را دارند. نقل قول می شود که در زمان قدیم مردی وارد سوق شد وآب چشمه خشک شد و با قربانی گوسفند دوباره آب جاری گردید. با این باور حتی زنان باردار که احتمال دارد نوزادی پسر داشته باشند از رفتن به داخل سوق خودداری می‏کنند.
در مقابل سوق استخری است که آب چشمه در آن جمع شده و برای مصارف کشاورزی استفاده می‏شود. در کنار چشمه عصرها زائران با نیت برآمدن حاجات شمع روشن می کنند. آنها که برای روزهای طولانی نیت برافروختن شمع دارند شمع ها را به متولی قدمگاه می دهند تا در زمان مقرر آن را روشن کند.
در سمت راست قدمگاه سوراخی صخره‏ای به نام «کل سیا خفه» دیده می شود که با پندار عبور از آن افراد مبتلا به بیماری سیاه سرفه باشند مداوا می شوند. برخی زائران گوسفندان نذری را در محل قدمگاه می‏خوابانندو پس از کشتن یا آن را در محل می پزند و بطور جمعی می خورند یا گوشت آن را بین زائران تقسیم می کنند. اغلب زوار در ایام محرم، به ویژه تاسوعا و عاشورا، اربعین، و چهل و هشتم غلور می‏پزند و بین مردم توزیع می‏کنند.
در محل قدمگاه سنگ متبرکی است که زائران آن را روی انگشتان می‏‌چرخانند و نیت می‏کنند و با جهت چرخش برآورده شدن و نشدن نیت خود را حدس می زنند. درحوالی قدمگاه درختان بنه وبادامشک زیادی می باشد که شکستن یا سوختن شاخه های درختان را گناه می دانند.
د- امکانات رفاهی خدماتی

این محل دارای پنج زائرسرای سکویی به مساحت 15 متر دارد. تمام وسایل مورد نیاز خوراک‏پزی و روشنایی و ظرف آشپزی بر روی سکوی گذاشته اند. عمده مصالح زائرسراها از خشت و ملاط می باشدو سقف آن‏ها از پوشش هلالی است و کف آنها بوسیله فرش و فرشینه‏های اهدایی پوشیده شده است. این قدمگاه فاقد کشتارگاه و دستشویی بهداشتی است.

امکانات	دارد/ توضیحات	ندارد	امکانات	دارد/ توضیحات	ندارد
حرم			انبار
مسجد			زائر سرا
حسینیه			صندوق قرض الحسنه
ایوان			مجتمع فرهنگی
رواق			سالن اجتماعات
شبستان			پایگاه مقاومت بسیج
صحن وحیاط			گلزار شهداء
سردر			خانه عالم
گنبد			منزل خادم
گلدسته			دفتر هیات امناء
کتابخانه			فروشگاه
پارکینگ			آبدارخانه
کشتارگاه			آشپزخانه
وضو خانه			سرویس بهداشتی
آب شرب			گاز طبیعی
برق			تلفن

مزار سید مراد و سید باقرروستای گیوک سفلی

الف- موقعیت جغرافیایی

این مزار بر فراز تپه ای مشرف به روستای سرسبز و ییلاقی گیوک سفلی در موقعیت جغرافیایی 32درجه و 47 دقیقه عرض شمالی و 59درجه و 7 دقیقه طول شرقی و ارتفاع 1960متری از شطح دریا قرار دارد. این مزار در جنوب شهر بیرجند و 24 کیلومتر با آن فاصله دارد. طبیعت زیبا و آبشار دیدنی و سد بتنی این روستا موجب شده تا گردشگران زیادی را بخود جلب نماید. برخی احتمال می دهند که نام گیوک بر گرفته از نام گیو یکی ازپهلوانان داستانی ایران درعهد کیکاوس و کیخسرو، پسر گودرز و داماد رستم باشد. او بانو گشسب، دختر رستم را به زنی گرفت و توانست کیخسرو را با مادرش فرنگیس از ترکستان به ایران آورد. (حماسه سرایی در ایران تالیف دکتر صفا ص 533، 541).

شکل های شماره 23 و 24 – نماهایی از مزار سید مراد و سید باقر روستای گیوک سفلی در 24 کیلومتری جنوب بیرجند
ب- ساختمان مزار

ساختمان فعلی این مزار حدود 40مترمربع مساحت دارد و عمده مصالح آن از گل و آهک و آجربه صورت چهارضلعی و سقف آن با تیرآهن و آجر پوش می باشد و گنبدی فلزی دارد و کف آن با موکت و قالیچه های اهدایی مردم مفروش می باشد.

نتیجه گیری

مطالعات پژوهشگر نشان میدهد که استان خراسان جنوبی به دلیل موقعیت تاریخی و جغرافیایی ویژه ای که دارا می باشد در طول حیات خود پذیرای بسیاری از امام زادگان و علویان مبارز در طول سده های اول دوران اسلامی بوده است که مقابر شریف آنها امروزه زیارتگاه و پذیرای هزاران نفر از اهالی مومن این استان و بیرجند و کشور می باشند. در این راستا شناساندن مناسب این امام زادگان و اماکن متبرکه همراه با ایجاد تسهیلات مناسب اقامتی و رفاهی در کنار آنها می تواند هم موجب گردشگری مذهبی و هم تقویت باورهای مذهبی و اسلامی در مردم منطقه گردد. ((انشاء الله)).

پی‌نوشت‌ها:

1- هیئت علمی تمام وقت دانشگاه آزاد اسلامی واحد بیرجند
2- دانش آموخته دکترای تخصصی روانپزشکی
3- دانش آموخته دکترای دندانپزشکی
4- دانشیار گروه توسعه روستایی – دانشگاه گیلان

منابع:

1) آیتی، محمدحسین. درغلطان، انتشارات دانشگاه تهران ، 1371.
2) استانداری خراسان جنوبی، معاونت برنامه ریزی، اداره کل آمارواطلاعات، سالنامه های آماری. 1391.
3) اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی. بقاع متبرکه استان خراسان جنوبی. گردآوری: مفیدشاطری- نجیب الله رجبی. 1392.
4) اطلاعات فرمانداری شهرستان بیرجند. 1392.
5) حافظ ابرو( شهاب الدین عبدالله خوافی). (ربع هرات) به کوشش نجیب مایل هروی، تهران، بنیادفرهنگ ایران. ، 1349.
6) شیروانی، زین العابدین بن اسکندر، بستان السیاحه، 1316 قمری، چاپ سنگی.
7) صفا، ذبیح الله. حماسه سرایی در ایران. تهران. انتشارات امیر کبیر. 1371.
8) مستوفی قزوینی، حمدالله ، نزهه القلوب ج3، به کوشش محمد دبیر سیاقی، ناشر کتابخانه طهوری، تهران. 1336.
9) یاقوت حموی. معجم البلدان، بیروت، داراحیاء التراث العربی. 1399 قمری.