حضرت زینب بنت موسی بن جعفر (علیهم السلام)

در کتاب های تاریخ و انساب تعداد فرزندان حضرت موسی بن جعفر (علیهماالسلام) را از 30 تا 60 نفر برشمرده اند و در کتاب های «المجدی فی انساب الطالبیین»، «کشف الخبیه عن مقبره الزینبیه (گوهر نهفته)» و «تاریخچه ارزنان و مقبره علیا جناب زینب خاتون (خواهر خورشید)» 59 نفر (37 دختر و 22 پسر) گفته شده است که در بین اسامی دختران حضرت 3 نفر به نام زینب (زینب کبری، زینب وسطی و زینب صغری) ذکر شده است.

نقل قول در خصوص اینکه حضرت زینب (علیهاالسلام) مدفون در ارزنان اصفهان کدامیک از 3 زینب است، متفاوت است: بعضی ایشان را زینب کبری و برخی زینب صغری می دانند ولی با توجه به قرائن و شواهد تاریخی و مطالب مندرج در کتب فوق الذکر «زینب کبری بنت موسی بن جعفر (علیهم السلام)» با همسر خود به مصر رفته است و در آن جا فوت می کند و مدفون می شود (که بعضی ایشان را به اشتباه حضرت زینب دختر بزرگوار حضرت امیرالمومنین (علیه السلام) می نامند.) و لذا قول اینکه حضرت زینب (علیهاالسلام) مدفون در ارزنان همان «زینب صغری» می باشد، قوی تر به نظر می رسد.

در کتاب های تاریخی و انساب مطلبی در مورد زینب وسطی ذکر نشده است.

همچنین در کتاب «زینب دختر امام کاظم (علیه السلام)» نوشته «علامه سید محمدمهدی فقیه بحرالعلوم» حدود 6 امامزاده که معروف به «زینبیه» می باشد را معرفی کرده است که قول زینب مدفون در ارزنان اصفهان به عنوان دختر حضرت موسی بن جعفر (علیهماالسلام) بیشتر می باشد.

علت حضور حضرت زینب (علیهاالسلام) در منطقه ارزنان:

نقل قول اول: تعدادی از اولاد حضرت امام کاظم (علیه السلام) و خاندان امام رضا (علیه السلام) از مدینه روانة خراسان شده و از ساوه گذشته و به قم رسیدند و پس از آن که خبر شهادت حضرت رضا (علیه السلام) به آن ها رسید، از علویین هر کدام در محلی از شهرهای ایران متوقف و به عراق عرب و حجاز برنگشتند و تعدادی از آن ها از جمله: هارون بن موسی (امامزاده هارونیه)، ابراهیم بن موسی (امامزاده نرمی)، زینب بنت موسی (مدفون در ارزنان)، فاطمه صغری (امامزاده ستی فاطمه) و محموده بنت موسی (امامزاده محموده دولت آباد) از قم به اصفهان آمدند.

اما علت اینکه بقعه حضرت زینب بنت موسی بن جعفر (علیهم السلام) شهرتش مانند بقعة حضرت معصومه (علیهاالسلام) در قم نشده است از آن رو بوده که مردم قم از پیشین ایام شیعه بوده اند و شیعیان اهمیتی بدان دادند، اما از آن زمان اهل اصفهان بعضی سنی و پاره ای از نژاد خوارج و نواصب بودند و چندان اهمیتی به علویین نمی دادند و لذا حضرت زینب (علیهاالسلام) به صورت گمنام در ارزنان زندگی می کرده است.

نقل قول دوم:  در زمان حضرت رضا (علیه السلام) و ولایت عهدی آن حضرت عدة زیادی از امامزادگان بزرگوار از پسر و دختر از مدینه به شهر اصفهان آمدند و پس از دریافت خبر شهادت حضرت رضا (علیه السلام) در این شهر و روستاهای اطراف آن ساکن شده، زندگی کرده و وفات یافته اند.

البته سند قول دوم ضعیف بوده و قول اول در کتب تاریخی بیشتر مطرح شده است.

 حضرت زینب بنت موسی بن جعفر (علیهم السلام)

حضرت زینب (علیها السلام) پس از حضور در اصفهان در روستای ارزنان که از دهات بخش قهاب اصفهان بود و قدمت آن به بیش از 7000 سال پیش می رسد و از قدیم علما و مشاهیر زیادی در آن جا زندگی می کردند، ساکن شدند و پس از وفات در قبرستانی که متعلق به روستای ارزنان بوده است مدفون و سپس برایشان مقبره آجری کوچکی ساخته می شود ولی کسی ایشان را به عنوان فرزند حضرت موسی بن جعفر (علیهماالسلام) نمی شناخته است.

حضرت زینب (علیهاالسلام) از زنان فاضله، عالمه، فرهیخته و فعال و دارای موقعیت اجتماعی در منطقه ارزنان بودند و اکثراً ایشان را به نام «بی بی زینب» یا «زینب خاتون» می شناختند.

در حاشیه کتاب «المجدي في انساب الطالبيين» اثر شيخ ابوالحسن عَمري معروف به «ابن صوفي نسابه» – از عالمان سده پنجم هجري قمري- در ذيل اسامي فرزندان حضرت امام کاظم (عليه السلام) نوشته شده است:

«سمعت عن الامير محمد هادي بن الامير لوحي المورخ ، اِنَّ بيجه زينب المدفونة في قرية ارزنان من قري اصبهان هي بنت موسي الکاظم صلوات الله عليه بلاواسطه»

شنيدم از مير محمد هادي (تاريخ نگار و از علمای زمان علامه مجلسی متوفی 1113 ه.ق): قبري که در روستاي ارزنان به بيجه زينب شهرت يافته ، دختر بلا فاصل حضرت امام موسي کاظم (عليه السلام) است .

برخی اشکال کرده اند که این عبارت در حاشیه کتاب بوده است و نه در متن کتاب، و این موضوع گویای این است که عبارت فوق الذکر بعداً به کتاب اضافه شده است و منسوب به شيخ ابوالحسن عَمري نمی باشد که پاسخ این است که جناب مير محمد هادي میرلوحی خود از اعاظم علماء و مورخین معتبر شیعی زمان علامه مجلسی (ره) بوده و به قول ایشان هم می شود اعتماد و اطمینان نمود.

با اينکه اين عبارت در کتاب المجدي نوشته شده بود و مرحوم ميرزا مهدي خان بدايع نگار نيز در کتاب خود «بدايع الانوار»  اين جمله را از کتاب المجدي آورده است ، ولي کمتر مورد توجه عالمان و نسب شناسان قرار گرفته بود، تا آنکه محدث بزرگ، مرحوم آيت الله شيخ عباس قمي (متوفاي بهمن ماه 1319) پس از مطالعه و دقت نظر در اين عبارت، به حاج سيد سعيد طباطبايي نائيني در فروردين ماه سال 1312 مأموريت دادند، تا پيرامون اين قبر و روستاي اَرزنان تحقيق نموده و نتيجه را اعلام دارد .

ايشان پس از مشورت با عده اي از علماء و مطلعين محلي و جستجو در اطراف اصفهان پي مي برد، مقبره اي با صحن و گنبد آجري در روستاي اَرزنان به نام «بچه زينب» وجود دارد که در بين اهل محل و ديگران منسوب به يکي از دختران حضرت امام موسي بن جعفر (عليهماالسلام) مي باشد لذا وي گزارشات و مستنداتِ تحقيقات را براي محدث قمي (ره) ارسال داشته و ايشان پس از يقين به موضوع، در کتاب منتهي الامال همراه با نام بردن از اسامي دختران حضرت امام موسي بن جعفر (عليهماالسلام) مي نويسد: در نسخه اي از انساب مجدي ديدم نوشته بود … سپس ترجمه عبارت فوق الذکر را آورده است.

لذا شیخ عباس قمی (ره) پس از احراز و اتقان، برای چند تن از علمای بزرگ اصفهان همچون آیت الله سید ابوالقاسم نجفی دهکردی و آیت الله شیخ محمدحسین فشارکی نامه می نویسند و تأکید می کنند که حضرت زینب (علیهاالسلام) مدفون در ارزنان دختر بلافصل حضرت موسی بن جعفر (علیهم السلام) می باشد.

پس از انتشار اين خبر در شهر اصفهان، مردم دين باور و دوستدار ائمه و خاندان عصمت (عليهم السلام) جهت درک فيوضات اين بانوي مکرمه به آن محل روي آورده و هر روز بر تعداد زائران افزوده شد و مقبره اي که سال ها در غربت قرار داشت، رونق يافته و علما و مجتهدين شهر اصفهان از جمله آيت الله سيد ابوالقاسم دهکردي (که از اعاظم بزرگ شیعه و استاد بزرگانی همچون حضرت امام خمینی (ره)، آیت الله مرعشی نجفی و حاج آقا رحیم ارباب بود و در حرم مطهر حضرت زینب (علیهاالسلام) مدفون می باشد.) علاوه بر آنکه خود به زيارت مي رفتند، مردم را نيز به اين مهم ترغيب مي نمودند.

در سال 1352 ه.ق حجت الاسلام آقامیرزا محمدعلی معلم حبیب آبادی از محققین حوزه علمیه اصفهان به دستور آیت الله شیخ محمدحسین فشارکی کتاب هذا کشف الخبیه عن مقبره الزینبیه و در سال 1372ه.ش جناب آقای سیدمصلح الدین مهدوی به سفارش مدیرکل وقت اداره اوقاف استان اصفهان کتاب تاریخچه ارزنان و مقبره علیا جناب زینب خاتون پیرامون حضرت زینب بنت موسی بن جعفر (علیهم السلام) را به نگارش در آورده اند.

علت مجهول بودن قبور بسیاری از امامزادگان واجب التعظیم

علت مجهول بودن قبور بسیاری از امامزادگان واجب التعظیم و همچنین علماء و محدثین و اصحاب ائمه معصومین (علیهم السلام) در قرون اولیه اسلام تا حدود قرن پنجم وجود مخالفین و دشمنان از غیر شیعه بوده که نسبت به دوستان خاندان عصمت و طهارت (علیهم السلام) به خصوص سادات محترم و ذراری رسول اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) علناً دشمنی می کردند، ان ها را اذیت می نمودند، به زندان می افکندند و بالاخره شهید می نمودند.

در زمان خلفاء بنی امیه و بدتر از آنان بنی عباس بسیاری از بزرگان سادات برای نجات خود و رهائی از زندان و شکنجه در آن و همچنین دیگر مصالح مجبور شدند از مدینه مهاجرت کرده و گمنام در شهری دیگر در حال تقیه زندگی کنند. حتی برخی از آن ها ازدواج می کردند ولی جرأت گفتن نسب خود حتی به همسر خود را هم نداشتند.

کار دشمنی و عناد بنی امیه و بنی عباس با خاندان نبوت تا جائی بود که حضر فاطمه زهرا (علیهاالسلام) در مدینه وفات یافتند و مزار مبارکشان نامعلوم است. حتی مزار امیرالمومنین (علیه السلام) تا سال 150 ه.ق مخفی بوده است و در زمان امام جعفر صادق (علیه السلام) بر ملا شد و وقتی امامان معصوم مزارشان این چنین مشخص نباشد قبر دیگر فرزندانشان به طریق اولی مخفی است.

سن و سال حضرت زینب (علیهاالسلام)

کلمه «بیحه» یا «بیجه» عربی و به معنی «بی بی» یا «خاتون» می باشد که متأسفانه به جهت بی توجهی در نوشتن در چاپ های قدیم برخی کلمه «بیجه زینب» را به اشتباه «بچه زینب» خوانده اند در صورتی که ایشان به دلایل زیر زن کامله و رشیده ای بوده اند:

1.­ در سال 1250 ه.ق (حدود 190 سال قبل) و در زمان ظل السلطان در وقف نامه کراج و اسوارچی که اصل آن تقریباً از سیصد سال قبل است (حدود 490 سال قبل) و به تأیید علمای بزرگ وقت نیز رسیده است، قید شده است: «حضرت زینب خاتون که همشیره بزرگ حضرت امام رضا علیه الاف التحیه و الثناء و حضرت معصومه خاتون بوده و می باشد»

با توجه به اینکه حضرت امام رضا (علیه السلام) در سال 148 ه.ق متولد شده اند و در سال 203 به شهادت رسیده اند و با عنایت به وقف نامه فوق حدود سن حضرت زینب (علیهاالسلام) باید بالای 55 سال باشد.

2. با توجه به زیارت نامه مخصوصه حضرت زینب بنت موسی بن جعفر (علیهم السلام) که می فرماید: … ایتها الفاضله الرشیده، ایتها العالمه الجلیله و از عبارت فاضله و عالمه موقعیت علمی ایشان ایفاد می شود و به خصوص اینکه حضرت محدثه بوده اند و در سلسله راویان احادیث فواطم جزء راویان حدیث می باشند.

از کلمه رشیده مشخص می شود که ایشان از لحاظ سنی زن کامله ای بوده است و صفت «صغری» در پسوند نام مبارک حضرت به خاطر تمایز با دو خواهر حضرت که از ایشان بزرگتر بوده اند، می باشد نه اینکه ایشان کم سن و سال بوده اند.

3.­ يکي از دختران با فضيلت امام موسي کاظم (علیه السلام)، زينب است . مادر ایشان «ام ولد» نام دارندکه در منابع رجالي، تاريخي و انساب، نام ایشان و مادر گرامیشان آورده شده است، این مطلب نشانگر آن است که ایشان فرزندِ بلاواسطِ امام موسی کاظم (علیه‌السلام) است و درای فضل و کمال بوده و علامه محمد باقر مجلسی از کتاب «مسلسلات» ابن جوزی روایتی را بیان می‌کند که در سلسله سند آن حضرت زینب بنت موسی بن جعفر (علیهم ‌السلام) حضور دارد که او از عمه خویش فاطمه دختر امام جعفر صادق (علیه‌السلام) برای فاطمه دختر امام رضا (علیه‌السلام) روايت کرده است.

از اين روايت چند مطلب به دست مي آيد:

الف.­ زينب دختر امام کاظم (علیه‌السلام) از محدّثات شيعه و راوي حديث بوده و در بين دختران امام نبوغ و فضيلتي داشته است و لذا محدثه بودن ایشان دلالت بر جایگاه علمی و معنوی ایشان دارد.

ب.­ اين روايت به حديث فاطميات (فواطم) نيز مشهور است؛ زيرا در سلسله سند نام هفت تن از راويان آن فاطمه بوده است.

ج.­ فاطمه دختر امام رضا علیه‌السلام از عمه‌اش زينب، روايت نقل مي کند که اين نشان می دهد امام رضا (علیه‌السلام) به غير از امام جواد (علیه‌السلام) فرزندِ ديگري داشته است.

د.­ استماع حديث در مدينه صورت گرفته؛ زيرا فرزندان امام رضا (علیه‌السلام) در مدينه سکونت داشتند.

ه.­ عمر فاطمه دختر امام رضا (علیه‌السلام) در حدي بود که در مجلس عمه‌اش زينب، حاضر شود و استماع حديث نمايد و اين بدان معناست که سن فاطمه دختر امام رضا (علیه‌السلام) در حد بلوغ و قابليت نقل حديث را نيز داشته است؛ به بيان ديگر حضرت زينب (علیهاالسلام) ميانسال بوده و قريب به چهل سال داشته است.

حدیث فواطم

حدیث فواطم که در آن راویان حدیث همگی فاطمه نام دارند که از قول حضرت فاطمه (علیهاالسلام) از قول پدر بزرگوار خود حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) نقل شده است و همانطورری که در کتاب خواهر خورشید آمده است، علیا مخدره، حضرت زینب دختر گرامی حضرت موسی بن جعفر (علیهم السلام) از جمله محدثانی است که در کتاب های حدیثی از قول او روایت نقل شده است.