نگاهی به آرامگاه امامزاده هاشم و کارکردهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی آن

چکیده

در 60 کیلومتری شمال‌غرب تهران (جاده هراز)، در بالاترین ارتفاعات مشرف به دماوند و دشت مشاء، بقعة امامزاده هاشم(ع) در گردنه‌ای به همین نام قرار گرفته است. هر چند بنای کنونی این بقعه نوساز و پیوسته در حال گسترش و توسعه است، قدمت بنای اصلی آن به دورة صفویه باز می‌گردد که با شمارة 617 در تاریخ 23/12/1345 به ثبت آثار ملی رسیده است. این نقطه موقعیت مکانی و جغرافیایی دارد وجود کاروانسرا در کنار آن که در گذشته، پناهگاهی برای کاروان‌ها در مقابل سرما و بوران منطقه بوده، دلیلی بر این مدعاست. کوهستانی بودن منطقه و قرارگیری بنای امامزاده در مسیر یکی از پرترددترین جاده‌های کشور، علاوه بر کارکرد اصلی مذهبی و زیارتی آن، زمینه‌ساز پیدایش کارکردهای مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی شده و توقفگاه مناسبی را برای زائران و مسافران خسته از راه فراهم آورده است.

کلید واژه ها: بقعه، صفویه، ثبت آثار ملی، امامزاده هاشم (ع)، کارکرد

بقاع متبرکه و اماکن آرامگاهی، از جنبه‌های گوناگون تاریخی، هنری، مذهبی و اجتماعی، در معماری اسلامی و فرهنگ جامعة ایرانی نقش اساسی داشته و از نظر تعداد، پس از مساجد رتبة دوم را به خود اختصاص داده اند، و امامزادگان هم در این دسته جای دارند و امروزه کمتر شهر و یا روستایی در ایران وجود دارد که سهمی از این بناها نداشته باشد. شمار زیاد امامزادگان در ایران، گویای موج گستردة مهاجرت‌هایی است که در قرون اولیة اسلامی به سمت ایران صورت گرفته است. آنچه در این بین حائز اهمیت است، کارکردهای مختلف این بناهاست. در این نوشتار سعی شده است پیشینة تاریخی و کارکردهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آرامگاه امامزاه هاشم (ع) معرفی شود. روش این مطالعه، میدانی وهمراه با بررسی اسناد، منابع و مراجع مربوط است. از مسئولان ادارة اوقاف شهرستان دماوند و مدیریت محترم آستان امامزاده هاشم (ع) سپاسگزار است که با همکاری بی‌شائبة خود اطلاعات و اسناد لازم در این موضوع را در اختیار وی قرار داده‌اند.

نگاهی به امامزاده هاشم (ع):
موقعیت مکانی امامزاده هاشم (ع)

شهرستان دماوند در شمال شرقی استان تهران قرار دارد و جزء مناطق سردسیر کشور به حساب می‌آید و تقریباً تمامی روستاهای آن در ارتفاعی بالاتر از 1500 متر قرار دارند. این منطقه توسط دو رودخانه مشروب می‌شود که یکی از مشرق و از دریاچه‌های تار و مومج سرچشمه می‌گیرد و دیگری از شمال‌غربی جاری می شود و از قریة مشاء در پای گردنة امامزاده هاشم (ع) عبور می‌کند و اتصال این دو رود، رود دماوند را تشکیل می‌دهد. از چشمه‌های معدنی معروف این منطقه، چشمه اعلی است که آب گوارایی دارد (کیهان ، 1311: 2/351) و دارای فواید درمانی و بهداشتی بسیاری است. هوای مطبوع و ییلاقی منطقه، از قدیم موجب جذب مردم تهران به این منطقه برای استراحت شده و این امر، آمار زائران امامزادگان این منطقه را بالا برده است.
فعالیت آتشفشانی‌کوه دماوند و وجود گسل‌هایی در این ناحیه، این منطقه را زلزله‌خیز نیز کرده است (درویش‌زاده،1370: 758).
سفرنامه‌نویس‌ها و نویسندگان متون تاریخی به دلیل وجود کوه اساطیری و افسانه‌ای دماوند و نیز قرار داشتن این منطقه در مسیر منطقۀ سوق‌الجیشی سرزمین طبرستان و ری و قومس، همواره ارزش و اهمیت دماوند را مورد توجه قرار داده و در نوشته‌های خود از آن یاد نموده‌اند (نصرتی،1381: 129).
در ضلع شمال غرب جاده هراز (60 کیلومتری شمال غرب تهران و20 کیلومتری شهر دماوند)، در بالای ارتفاعات مشرف به دماوند و دشت مشاء، در ارتفاع 2720 متری از سطح دریا، امامزاده آباد و پر رونقی وجود دارد که به امامزاده هاشم (ع) معروف است. این بنا، از امامزاده زین‌العابدین(ع) روستای مشاء، 2160 متر و امامزاده دو برادر (هادی و حارث (ع)) دشت مشاء،2530 متر فاصله دارد (پازوکی، 1381: 222).
یکی از ویژگی‌های خاص این امامزاده که آن را مشهور، آباد و پر رونق ساخته، ویژگی بین راهی بودن آن است که شاید از این نظر، جزء معدود نمونه‌های این‌چنینی در کشور باشد. موقعیت جغرافیایی این امامزاده که در گردنه و در مسیر یکی از پرتردد‌ترین جاده‌های کشور واقع شده، سبب گردیده است تا این امامزاده در سا‌ل‌های اخیر روز به روز پر رونق‌تر و آبادتر شود.

بنا به گفتۀ کهنسالان منطقه، در گذشته، در محل امامزاده هاشم (ع) و گردنۀ مذکور، کاروان‌سرایی وجود داشت که در قسمت شمال غرب آن اتاق کوچکی بود که تنها گنجایش چند نفر را داشت و آن را امامزاده هاشم(ع) می نامیدند.
ماکسیم سیرو در مورد این کاروانسرا می نویسد: «دامنۀ شمالی جبال و روی گردنۀ امامزاده هاشم (ع)، مرتفع‌ترین نقطه‌ای است که کاروانیان از آن عبور می‌کنند و در میان راه دماوند به آمل قرار دارد. در این مکان، بهمن‌های متعددی در فصل زمستان از بالای کوه سرازیر می‌شوند و راه را بند می‌آورند. ضمناً طوفان های شدید هم راه را بر کاروانیان مسدود می‌نماید و به همین سبب است که تعداد زیادی پناهگاه در این ناحیه ساخته شده است [پلور در فاصلۀ 6 کیلومتری امامزاده هاشم (ع) قرار دارد]. کاروانسرای امامزاده هاشم (ع) درکنار امامزاده واقع شده است. در این کاروانسرا از نظر اصول ساختمانی قرینه‌سازی به کار رفته است. در ابتدای پناهگاه دالانی قرار دارد که از آن راهی به طرف اصطبل باز می‌شود. در مقابل مدخل پناهگاه، سایبانی است که به منزله کفش‌کن نیز هست. محل اقامت اصلی کاروانیان کاملاً محفوظ و گرم است زیرا تنها از یک در کوچک می‌توان وارد آن شد. این در، مقابل مدخل اصلی پناهگاه قرار نگرفته است تا هوای سرد از مدخل پناهگاه وارد آن نشود. اتاق اقامت اصلی وسیع است زیرا مسافران و کاروانیان در این محل رفت‌ و آمد زیادی دارند. در میان این تالار، یک پایۀ قطور ساخته شده و به این طریق، این امکان پیدا شده است که روی تالار را با چهار گنبد کوچک بپوشانند. در ایام اخیر، در ضلع غربی پناهگاه، دو در کوچک تعبیه شده است. که به حیاطی باز می شوند که یک طرف آن، امامزاده است وطرف دیگر آن قهوه‌خانه و طرف چهارم، دیوار صاف است.
عمل تهویه به وسیله سوراخ‌هایی که در بالای گنبدها تعبیه شده است انجام می گیرد. در اتاقی که مسافران اقامت می‌کنند، یک اجاق یا بخاری در داخل دیوار ساخته شده و مجموع ساختمان با دیوارهای قطور بالا رفته است و برای استحکام بیشتر در کنار دیوارها جرزهایی هم قرار داده‌اند. مصالح بنا همان قلوه سنگ‌هایی است که روی هم قرار گرفته و با آهک به هم متصل شده‌اند. می‌گویند این پناهگاه به دستور شاه عباس اول برپا شده است»(سیرو، بی‌تا:76 – 75).
در سفرنامه‌ها به امامزاده هاشم (ع) نیز اشاره شده است. به عنوان مثال کلود آنه، نویسنده و روزنامه نگار فرانسوی که در تابستان سال 1909میلادی به دماوند سفر کرده است در این مورد می‌نویسد: «بعد از یک توقف کوتاه در شهر فراموش نشدنی دماوند، دوباره برای حرکت در جاده پشت سر هم ردیف شده‌ایم … حالا از دره خارج شده‌ایم و در دامنه نخستین رشته کوه‌هایی هستیم که یک راست در برابرمان سر به آسمان کشیده‌اند. روی تپه ای که از ریزش ماسه و سنگریزه پدید آمده، جادۀ مالرو مثل ریسمانی باریک به طور مارپیچ نقش بسته است. در قلۀ کوه، نمازخانۀ کوچکی یعنی امامزاده‌ای[امامزاده هاشم] دیده می‌شود که خود نشانۀ مرتفع ترین نقطۀ گردنه است. نزدیک به سه هزار متر ارتفاع دارد»(آنه، 1368: 59).
هنریش بروگشن هم که در سال 1861 میلادی به ایران سفر کرد، به زیبایی اطراف امامزاده اشاره کرده است: « بالاخره از جلوی کاروانسرای به نام کاموج عبور کردیم و پس از طی یک راه سربالا و با شیب زیاد و گذشتن از یک گردنه، به امامزاده هاشم که مرتفع ترین نقاط این منطقه به شمار می‌رود، رسیدیم. از ارتفاعات امامزاده هاشم منظره بسیار زیبایی در آن طرف کوه دیده می‌شد که تا دماوند ادامه داشت»(بروگشن، 1367: 250).
در اواخر دهۀ چهل شمسی، به مرور بناهای دیگری که در اطراف امامزاده بود تخریب و فضا امامزاده توسعه داده شد به‌ گونه‌ای که امروزه بنای امامزاده هاشم (ع) بیش از هزار متر فضای مناسب دارد. در حال حاضر، کلیه بنای امامزاده هاشم (ع) نوسازی شده است و گسترش و توسعة آن ادامه دارد (پازوکی، 1381: 223).
طبق اسناد موجود در سازمان میراث فرهنگی کشور، بنای امامزاده هاشم (ع) که در تابستان سال 1344ه‍.ش مورد بررسی قرار گرفت، گنبدی دو پوش از سنگ داشته که
گنبد سنگی داخل، مدور و با ارتفاعی کوتاه بوده و دو رباط سنگی در قسمت شرقی و جنوب غربی به آن متصل بوده است. در این گزارش، تاریـخ صندوق مرقد، سـنۀ 1089هـ.ق ، قدمت بنا دورۀ صفوی و وضعیت مالکیت بنا موقوفه بیان شده است.(تصـویرشماره1)(اسـناد سازمان میراث فرهنگی کشور، شمـارۀ ثبت617 ،1344).

نمای بیرونی گنبد مخروطی شکل است که این نوع گنبد در معماری مناطق کوهستانی و در منطقۀ دماوند رایج است. از آن جمله می‌توان به مقابر برجی آرامگاهی در این منطقه همانند امامزاده عبدالله دماوند اشاره کرد.
در سال‌های اخیر، بحث بر سر تعلق امامزاده هاشم (ع) به استان مازندران یا تهران، از سوی ادارات اوقاف این دو استان در جریان بوده است. در نهایت، بنا بر اسناد موجود در ادارۀ اوقاف شهرستان دماوند، سند مالکیت ششدانگ بقعۀ امامزاده هاشم (ع) و اراضی متصل به آن، با پلاک 2975 فرعی از سنگ 56 اصلی واقع در قریۀ مشاء، حوزۀ ثبتی دماوند، ذیل ثبت صفحۀ 175 دفتر 340، در تاریخ 5/8/1377 به‌نام ادارۀ اوقاف و امور خیریۀ شهرستان دماوند ثبت و صادر شده است. از آنجا که سنگ 56 اصلی قریۀ مشا،ء جزء قطعۀ اول شهرستان دماوند قرار گرفته، بدیهی است که با توجه به قید حوزۀ ثبتی دماوند در اسناد مالکیت، بقعه جزء حوزۀ ثبتی شهرستان دماوند محسوب می‌شود» (اسناد ادارۀ اوقاف شهرستان دماوند، پروندۀ 4- هـ / 504- 31، مکاتبات عمومی).
طبق گفتۀ مدیریت آستان، بقعه سه بار بازسازی شده است. امامزاده قبلاً سنگ قبر نداشته و بنای اولیه به صورت آلاچیقی بوده است که روی قبر، سقف زده بودند. بعد از آن، بنایی از گل و سنگ ساخته شد. بنای فعلی در ساختار خود 40% آهن دارد که از مکانی پایین تر از پلور آورده‌ شده است.
بازسازی ضریح نیز در سال 1371 توسط ادارۀ اوقاف و همراه با کمک‌های مردمی انجام شده است.
به گفتۀ مدیریت امامزاده، آینه‌کاری داخل حرم نیز از آن سال به بعد انجام گرفته است که از آنجا که در ابتدا حجم نذورات، کم بوده، روند کندی داشته و تکمیل آن حدود هفت تا هشت سال به طول انجامیده است. البته صورت‌جلسه‌ای که به تاریخ 23/3/1386 در ادارۀ اوقاف دماوند موجود است، تاریخ تکمیل آینه‌کاری را سال 1386 بیان می‌کند. طبق این صورت‌ جلسه، در این سال تغییرات و تعمیراتی در بقعه انجام شده است که عبارتند از: نصب سنگ قبر، سنگ‌کاری و آینه‌کاری دیوارهای داخلی حرم، تکمیل کشتارگاه و ….(اسناد ادارۀ اوقاف دماوند، 23/3/1386، پروندۀ م/4 – هـ).
آستان امامزاده هاشم (ع) خدمات و امکاناتی از قبیل پارکینگ یک هکتاری، زائرسرایی با 16 اتاق، اورژانس، مخابرات، هتل و رستوران، بازارچه، نانوایی، سایت کایت پروازی، امدادهای جاده ای و امور فرهنگی و تبلیغاتی دارد. که طبق طرح جامع امامزاده هاشم (ع) و توسعۀ آستان مقدس، برخی به مرحلۀ بهره‌برداری رسیده و مابقی نیز همچنان در حال گسترش است.
بر صفحه‌ای فلزی که در ورودی بقعه نصب شده، دربارۀ نسب امامزاده هاشم (ع) چنین آمده است: «حضرت هاشم (ع) بن حسن بن یحیی بن حسین بن طباطبا بن ابراهیم بن اسماعیل بن ابراهیم بن حسن مثنی بن حسن مجتبی بن علی بن ابی طالب نسل 9 از امام حسن مجتبی علیه السلام». اهالی محل، دربارۀ شهادت امامزاده به این روایت معتقدند که «امامزاده هاشم (ع) برای رسیدن به خدمت امام رضا وارد شهر ری می‌شوند. از شهر ری مورد تعقیب قرار می‌گیرند تا همراه تعدادی از سادات به گردنۀ آبعلی می‌رسند. امامزاده در دشت مشاء مجروح می شود و برای درمان جراحات به سمت آمل به راه می‌افتند و زمانی که به گردنه می‌رسند، در همین‌ مکان از دنیا می‌روند و ایشان را در همین جا دفن می‌کنند».

وضعیت کنونی بقعه

در هنگام حرکت در مسیر پرپیچ و خم جادۀ هراز و پس از گذشتن از شهر دماوند، در بالاترین ارتفاعی که جاده از آن عبور می‌کند، به امامزاده هاشم (ع) می‌رسیم. به علت کوهستانی بودن منطقه، پیمودن این مسیر در زمستان با دشواری بسیار همراه است و گاه، به‌ دلیل بارش سنگین برف یا سقوط بهمن، جاده بسته است زیرا امکان سقوط بهمن در فصل زمستان در این منطقه وجود دارد. بیشتر زائران مشهد مقدس و افرادی که در این جاده رفت و آمد می‌کنند، هنگام رسیدن به امامزاده هاشم (ع)، برای استراحت و استفاده از رستوران‌های موجود در محل و یا برای ادای نماز، برای ساعتی در این مکان توقفی می کنند و در این میان نیز دل را با زیارت آرام می کنند و برای دور ماندن از خطرات باقی سفر، دعا می خوانند یا با یاد مشکلاتشان با نذری و حاجت خود را می طلبند. به همین دلیل است که شاید بتوان گفت این امامزاده از معدود امامزاده هایی است که حداقل زائر بومی را دارد و به طور معمول، زائرانش غریب و مسافر ند.

بنای کنونی امامزاده هاشم (ع) و حسینیۀ مجاورش، ساختمانی سنگی است که حدود سه متر بالاتر از سطح جاده قرار دارد و گنبد پیازی شکل مطلا و دو منارۀ آن از فواصل دور به چشم می خورند. پارکینگ امامزاده در ضلع شمال غربی امامزاده، فضای مناسبی را برای توقف زائران فراهم ساخته است. امامزاده صحن محصوری ندارد و در ضلع شمال خود که مشرف به صحن است، رواقی با هفت طاق قوسی شکل ساده دارد و از چهار ورودی آن، هم‌اکنون دو ورودی مردانه و زنانه مورد استفادۀ زائران است. ورودی اصلی آن (ورودی مردانه) در جبهۀ شمال شرقی بنا و رو به جاده است. این بنا، فضای گنبدخانه ندارد و پس از ورود و گذر از فضایی طاقی شکل، وارد فضای حرم می شود که ضریح امامزاده در آن قرار دارد و به دو قسمت مردانه و زنانه تقسیم شده است. محوطه داخل امامزاده، سه ردیف ستون در جهت شمال و جنوب دارد که هر ردیف، دارای هشت ستون است که سقف بنا را تحمل می کند. داخل امامزاده به شکل زیبایی آینه‌کاری شده و دو در منبت – معرق‌کاری شدة امامزاده، در ضلع شمال و جنوبی آن نیز از جمله عناصر دیدنی موجود در بقعه است. ضریح طلایی امامزاده، چهار وجهی است و تزئینات و کتیبه‌هایی از آیات قرآن در قاب‌های میناکاری دارد. بر اساس اسناد ادارۀ اوقاف در داخل ضریح و روی سنگ قبر یک جلد قرآن با قدمتی حدوداً دویست ساله قرار دارد که در سال 1388 هـ.ش، در داخل ضریح جاگذاری شده است (اسناد ادارۀ اوقاف شهرستان دماوند، مورخ 2/8/1388، ش پروندۀ م/4 – هـ ، 54-31 مکاتبات عمومی).
محوطۀ پشت امامزاده، محل اسکان خادمان و مدیران بقعه و اتاقی نیز به عنوان کشتارگاه قرار دارد. همچنین در فضای باز مقابل ضلع شمالی بقعه هم، رستوران‌ها و مغازه‌های متعدد و در آن سوی جاده، قبرستان امامزاده، ساختمان زائرسرا و مخابرات قرار دارند.
درآمد امامزاده از هر مغازه یا محل درآمد دیگر، نیمی صرف بازسازی موقوفه و نیم دیگر به حساب ادارۀ اوقاف واریز می شود تا با نظارت مراجع تقلید، برای هزینه‌های مربوط به مسافران در راه مانده و موارد لازم دیگر صرف شود.

کارکردهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بقعه

امامزاده هاشم (ع) با اراضی وسیع اطراف خود که همگی جزء موقوفات امامزاده است، سبب شکل‌گیری مجموعه فعالیت‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی شده است که مکمل کارکرد اصلی بقعه (مذهبی – زیارتی) هستند. در زیر به بررسی و معرفی این کارکردها پرداخته می‌شود:
1- برگزاری مراسم در مناسبت های مختلف و ایام خاص. در روزهای پنجشنبه، جمعه و در ایام خاص نظیر عاشورا و تاسوعا، دعای «کمیل»، دعای «ندبه» و «زیارت عاشورا» خوانده می‌شود. همچنین در شب‌های قدر نیز مراسم احیا در اینجا برگزار می‌شود و برپایی هر روزۀ نماز جماعت و پاسخ به مسائل شرعی نیز توسط روحانی مستقر در محل، معمول است. برگزاری مراسم در مناسبت‌هایی نظیر عید مبعث، عید قربان، عید غدیر، میلاد ائمه، جشن دهۀ فجر و مراسم ویژۀ سالگرد ارتحال امام (ره) و شهدای پانزده خرداد 1342، چه از سوی آستان امامزاده هاشم (ع) و یا با اجاره و در اختیار گذاشتن مکان امامزاده و زائرسرای آن در اختیار سایر ارگان‌ها (طبق اسناد موجود در ادارۀ اوقاف) انجام می‌گیرد. نصب پلاکارد در مناسبت‌های مختلف، فروش صدها نوار و سی‌دی مذهبی، پخش نوارهای مذهبی از بلندگوی آستانه و برگزاری ایستگاه صلواتی و پذیرایی با چای و شیرینی در صحن و محوطۀ بقعه در اعیاد، در حاشیۀ برگزاری هر مراسمی انجام می پذیرد. شاید بتوان از جلساتی که برای کنگرۀ شهدا در این امامزاده برگزار می شود، به عنوان مراسم خاص این مکان نام برد. بنیاد شهید دماوند، مسئول برگزاری کنگرۀ شهداست و این مراسم را در این مکان برگزار می‌کند.
در این بقعه، مراسم غبارروبی از ضریح و باز کردن صندوق‌های نذورات امامزاده با حضور نمایندۀ ادارۀ اوقاف انجام می‌گیرد که در بسیاری از موارد، غبارروبی از ضریح، همزمان با یکی از اعیاد انجام می‌شود.
2- امامزاده هاشم (ع) با توجه به نوع زائران که بیشتر مسافرند و موقعیت بین راهی بودنش، خدمات مطلوبی را در اختیار مردم قرار می‌دهد. سهولت دسترسی به امکاناتی نظیر رستوران‌های بهداشتی، نانوایی، اورژانس و مرکز فوریت‌های پزشکی، خدمات ایران خودرو، سرویس بهداشتی تمیز، پریزهای برق برای شارژ تلفن همراه و…، از جمله نقاط قوت امامزاده و محوطۀ پیرامون آن است. شرایطی که کمتر می‌توان آن را یکجا و در مسیرهای بین جاده‌ای مشاهده کرد.
3- از جمله فعالیت های فرهنگی‌ که در این امامزاده انجام می گیرد، برگزاری نمایشگاه کتاب و نشریات از فصل بهار تا پاییز است که در محوطۀ امامزاده برقرار است. همچنین در این امامزاده، اردوهای تفریحی – زیارتی یک روزه برای دانش آموزان مدارس و هیأت‌های مذهبی خواهران و برادران برگزار می‌شود.
4- مکانی که بقعه در آن واقع شده است، از لحاظ ارتفاع و شرایط جغرافیایی برای بسیاری از فعالیت‌های فرهنگی از جمله ساخت رصدخانه، پتانسیل بالایی دارد و درخواستی که از سوی مدیریت یکی از خانه‌های تفریحات علمی برای احداث اتاقی به مساحت 40 متر مربع و قرار دادن یک تلسکوپ و یک آسمان‌نما در محوطة امامزاده هاشم (ع) به ادارة اوقاف شهرستان دماوند ارائه شده است، شاهد این مدعاست (اسناد ادارۀ اوقاف شهرستان دماوند، 28/4/1379، ش پروندۀ م/4-هـ ، راکد). تأسیس سایت کایت پروازی امامزاده هم که امکانات ورزشی ویژه‌ای را در اختیار ساکنان منطقه یا دوستداران این گونه ورزش‌ها و تفریحات قرار می‌دهد، از دیگر امکانات خاص بقعه است. سایت در بسیاری موارد به رایگان در اختیار برخی ارگان‌های نظامی برای استفاده قرار می‌گیرد. از برنامه های مهم و در دست اقدام مدیریت امامزاده، برنامه‌ریزی برای بالابردن درآمدزایی این سایت است.
5- امامزاده در موارد بسیاری با ارگان‌ها و سازمان‌های دیگر همکاری کرده است که این همکاری ها علاوه بر افزایش خدمات و امکانات، به عنوان منبع درآمدی برای امامزاده نیز محسوب می‌شود. نمونه‌هایی از این همکاری ها در ذیل ذکر می‌شود:
– ارائة خدمات و سرویس‌دهی برای گروه‌های علمی، مانند تهیۀ غذای مورددنیاز از رستوران امامزاده برای گروهی از کارشناسان پژوهشگاه زلزله‌شناسی که در منطقۀ مشاء برای انجام مطالعه روی گسل مشاء، به مدت دو ماه مستقر بودند (اسناد ادارۀ اوقاف شهرستان دماوند، 7/4/1379، ش پروندۀ م/4-ه‍ ، راکد).
– همکاری با اکیپ‌های امداد و نجات و کوهنوردی، به عنوان مثال در کولاک و بهمن سال 1376، جان هزار نفر از افراد درگیر در این ماجرا، با انتقال آنان به زائرسرا و تأمین وسایل گرمایی و مواد غذایی نجات داده شد (اسناد ادارۀ اوقاف شهرستان دماوند، 1378 ،ش پروندۀ م/4-هـ/54-31،راکد).
– همکاری با ادارۀ راه و ترابری برای جدول بندی و بلوار و … از محل عواید آستانه برای ساماندهی وضعیت راه و جلوگیری از تصادف.
– ارائة مجوز به شرکت‌های خصوصی برای نصب تابلوهای تبلیغاتی در محدودۀ امامزاده هاشم (ع) و دریافت اجارۀ سالیانه با توافق طرفین.
– اردو زدن نیروهای نظامی در سایت پروازی امامزاده هاشم (ع) و استفاده از آن برای مانورهای نظامی.
– استقرار کانکس های امداد خودرو، پایگاه امداد جاده ای اورژانس دانشگاه شهید بهشتی، کانکس نیروی انتظامی برای تأمین امنیت محل و… از موارد دیگر همکاری دو طرفه میان آستان و سازمان‌های دیگر است.
6- آستان امامزاده هاشم (ع)، هر ساله با اطلاع ادارۀ اوقاف شهرستان دماوند، کمک‌های خیریه‌ای را در اختیار افراد مستمند و نیازمند و سازمان های مربوط مانند کمیته امداد امام خمینی و… قرار می دهد که مدارک آنها در ادارۀ مذکور موجود است. شناسایی نیازمندان در ابتدای سال نو و کمک به آنها و اطعام و پرداخت هزینة سفر به مسافران در راه مانده که توانایی ادامۀ سفر را نداشته اند، از این جمله است.
7- ایفای کارکرد اقتصادی یکی از مهم‌ترین کارکردهای این بقعه است. از آنجا که زیارتگاه محل تجمع افراد زیادی است، می‌تواند جایی مناسب برای برقراری روابط اقتصادی باشد. از این رو شاهد شکل‌گیری این گونه روابط در مجاورت زیارتگاه‌ها هستیم که به شکل بازارهای فصلی و دائمی ظهور یافته‌اند. البته موقعیت جغرافیایی، شرایط فرهنگی و اقتصادی منطقه و فصول مختلف نیز نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری انواع این بازارها و نوع عرضه و تقاضای اجناس در آنها دارند. در این راستا و بنا به نیاز محل در محل، آستان امامزاده هاشم (ع) مغازه و رستوران‌های متعددی احداث شده است و روز به‌ روز نیز بر تعداد آنها افزوده می‌شود که علاوه بر ایجاد شغل برای افراد، نیاز مسافران را نیز برآورده می سازند. استقبال از این نوع کسب و کار را با توجه به ساخت مجتمع های تجاری در اطراف زائرسرا و گسترش ساختمان زائرسرا که خود نشان از افزایش تعداد مسافران در ماه‌های گرم و استفادۀ آنها از این امکانات است، می‌توان دریافت. این گسترش در مجموع، درآمد امامزاده را نیز از محل موقوفات خود افزایش می‌دهد. نانوایی، رستوران سنتی و مدرن، آش فروشی، دست فروش‌هایی که به فروش پوشاک و مواد خوراکی مشغولند و مغازه‌های متعدد فروش انواع و اقسام مواد خوراکی، لواشک، ترشیجات و غیره در محل مشاهده می‌شود. حجم بالای کسبه و مسافران، به‌ویژه در فصل تابستان، امکانات دیگری را نیز می‌طلبد که آستان امامزاده هاشم (ع) در طول این سالیان، مشغول تأمین و توسعۀ آن بوده است. از جمله تأمین تعداد 80 خط تلفن شهری برای استفادة مغازه‌ها، تأمین امنیت آنها با استقرار کانکس نیروی انتظامی، محوطه‌سازی مقابل مغازه‌ها و احداث پارکینگ برای وسایل نقلیه عبوری تا بتوانند به راحتی در این نقطه توقف کنند.

نتیجه‌گیری:

آستان امامزاده هاشم (ع) به عنوان نمونه‌ای از بقاع موجود در مناطق کوهستانی، علاوه بر آنکه زیارتگاه زائران دردمند و مشتاق و مسافران خسته از راه است، با قرار گرفتن در مسیر پرتردد جاده هراز، تأثیرات فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی زیادی بر محیط اطراف خود گذاشته‌ است. انجام فعالیت‌های فرهنگی و علمی، توانایی بالای مجموعة آستان در برقراری ارتباط دو سویه با ارگان‌های مختلف که به فواید و اثرات آن در متن اشاره شد، همچنین تفکر اقتصادی مردم این منطقه در بهره‌برداری مناسب از شرایط این بقعه و امکاناتی که توسط مجموعة آستان برای ایجاد شغل و امرار معاش از یک سو و رفع نیاز زائران از سوی دیگر در اختیار آنان قرار داده است، این امامزاده را به عنوان نمونه‌ای خوب در استفادة بهینه از شرایط مکانی و جغرافیایی و تعامل با نیازهای اقتصادی و اجتماعی منطقه معرفی می‌نماید. مجموعه‌ای که با در نظر گرفتن نیاز زائران و مسافرانش، امکانات زیارتی، رفاهی و آسایشی لازم را فراهم کرده است تا آنان با فراغ خاطر، بیشترین بهرة معنوی لازم را از حضور و توقف در این مکان به دست آورند.

– آنه، کلود.(1368). اوراق‌ ای‍ران‍ی‌: خ‍اطرات‌ س‍ف‍ر ک‍ل‍ود آن‍ه‌ در آغ‍از م‍ش‍روطی‍ت، ت‍رجمه ی‌ ای‍رج‌ پ‍روش‍ان‍ی، ت‍ه‍ران: م‍ع‍ی‍ن‌.
– بروگشن، هینریش.(1367). سفری به دربار سلطان صاحبقران، ترجمه کردبچه، تهران: اطلاعات.
– بناهای آرامگاهی: دائره المعارف بناهای تاریخی.(1376). تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی، سوره.
– پازوکی طرودی، ناصر.(1381). آثار تاریخی دماوند، تهران: اداره کل میراث فرهنگی استان تهران.
– درویش زاده، علی.(1370). زمین‌شناسی ایران، تهران: نشر دانش امروز.
– سروقدی، محمدجعفر.(1384). بقاع متبرکه استان تهران، تهران: ادارة کل اوقاف و امور خیریه استان تهران.
– کیهان، مسعود.(1311). جغرافیای مفصل ایران، تهران: ابن سینا.
– ماکسیم سیرو.(بی تا). کاروانسراهای ایران و ساختمان‌های کوچک میان راه‌ها، ترجمة عیسی بهنام، تهران: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
– نصرتی، مسعود.(1381). تاریخ دماوند و آثار تاریخی آن، ت‍ه‍ران‌: ت‍رب‍ت‌.
– اسناد ادارة اوقاف شهرستان دماوند، پروندة م/4- ه‍ ، امامزاده هاشم(ع).
– اسـناد سازمان میراث فرهنگی کشور، گزارش امامزاده هاشم(ع)، شمـارۀ ثبت617، 1344.