امامزادگان صرف نظر از نوع انتسابشان به ائمه اطهار، از جمله منابع مهم تاریخ هنر ایران اسلامی اند. بخش مهمی از تکوین تزئینات معماری اسلامی در ایران به وجود این قبیل اماکن مربوط می شود. بنا به اهمیت عنصر نوشتار در تمدن اسلامی، کتیبه ها همواره فصل مهمی از تزیینات معماری بنا به شمار آمدهاندچکیدهاصولاً کتیبه های اسلامی همواره بر شأن ومقام معماری و معماران اسلامی افزوده است.کتیبه ها اگرچه جزئی از عناصر تزئینی معماری به شمارمی آیند لکن از جنبه هویتی و تجلی بخشیدن به مفاهیم معنایی در معماری مساجد و ابنیه های مذهبی در خور اهمیت بسیارند ولذا مساجد و بناهای اسلامی اغلب با کتیبه های آن توصیف و تفسیر می شود. از نگاه سنت گرایانی چون سید حسین نصر و تیتوس بورکهارت، کتیبه تجلی کلام الهی بر صفحه معماری است. آنها صریح ترین اشارات به خداوند، عالم معنا و اولیای الهی هستند و از آنجا که اساس اسلام بر کلام و متن قرآن استوار است کتیبه ها نقش مستقیم تری نسبت به سایر عناصر تزئینات معماری در توجه به شعائر دینی ایفا می کنند (بورکهارت،1365).
با وجود محدودیت رنگ‌ها درخوشنویسی کتیبه ها نسبت به تنوع رنگ در نقوش، بازتاب رنگ در نگارش کتیبه ها خالی از مفاهیم معنایی و قدسی نیست. زمینه های آبی،لاجورد و کبود در بسیاری از کتیبه ها نوعی سپهر عمیق معنایی را برای تلالؤ رنگ سفید یا طلایی خطوط فراهم می آورد؛ گویی خطوط در بستر معنایی شب گونه ایی طلوع می کنند. به هر حال، کتیبه های قرآنی و نیز شیعی تاثیر آشکاری در مصلی و در نمازگزاران و معتکفان، هنگام در ورود و خروج، قیام و رکوع در حین نماز، قرائت قرآن، استماع خطبه ای از منبر و یا تجدید خاطره ای با امام معصوم و نوادگان آن دارند. در تمامی این مراحل، کتیبه های حضور فعالانه و همدلانه ای با مخاطب نشان می دهند و در تلطیف فضای معنوی، اشاره به آیات و مواعظ حکمی و اخلاقی سهم بسزایی دارند (فوزی سالم،2004 ـ43). در واقع به‌پاس این جلوه هاست که، احترام به ابنیه مذهبی در دوره های مختلف مضاعف شده و خواه ناخواه مخاطب را وادار به ادای احترام قلبی به بناهای شاخص اسلامی می کند. به‌طوری که گاه ارزش و اهمیت ابنیه و مساجد به دلیل کتیبه های استادانه آن است.
همه این ویژگی‌ها از آن رواست که کتیبه ها اغلب در بهترین و مهمترین قسمت بناهای مذهبی نقش بسته اند. بر دیوار داخلی یا خارجی مساجد، اطراف محراب ها، بنای ایوان‌ها، گنبد، ساقه ها و ازاره ها و مناره ها تاثیر خطوط و کتیبه ها آشکارا مشهود است. می توان گفت خطوط و کتیبه ها در معماری اسلامی حامل موسیقی و ریتم خاصی هستند که همراه با سایر تزئینات، سمفونی معماری اسلامی به حساب می آیند. در اینجا می توان تعامل معمار و خوشنویس همراه با مساعدت سایر هنرمندان گمنام از آجرتراش و کاشی کار و گچکار و…. را از علل اصلی این زیبایی و هماهنگی دانست.
کتیبه ها تقریباً در تمام بناهای مهم شیعی حضور دارند. آنها اشارتی به کلام خدا و در مقاطعی از تاریخ ایران بویژه از پس عصر ایلخانان، بیانگر اعتقادات شیعی بوده اند. در واقع اگر بخواهیم موضوع هنر شیعی را در روند تاریخ هنر اسلامی بررسی کنیم بخش عظیمی از هنر شیعی در جایگاه و روند بقاع متبرکه امامزادگان تعریف و تصریح می گردد. این امر در بقاع متبرکه مربوط به نوادگان امامان جلوه خاصی دارد زیرا که نفس حضور امامزادگان در هر منطقه، استمرار خاطره حادثه معنوی عصر نزول و ظهور قرآن و یادآور سیره نبوی و رفتار و کردار پیامبر است که در باورهای مردم منطقه قویاً تثبیت شده است. این موضوع همچنین بر کیفیت تزئینات معماری مقبره های امامزادگان تاثیر بسزایی نهاده است. در این میان، هنر شیعی ضمن استفاده از آیات قرآنی در کتیبه ها، توجه خاصی به لزوم استمرار شعائر دینی در وجود امامان و نوادگان آنها می نمود. بنابراین کتیبه های شیعی تلفیقی از کلام خدا و باورهای شیعی است و این امر می تواند وجه مشخص بناهای امامزادگان به ویژه در ایران باشد. بنای امامزاده جعفر همه این ویژگی ها را دارد: از یک سو مزین به کتیبه های قرآنی است و از سوی دیگر، با کتیبه هایی از احادیث نبوی آراسته شده و نام ائمه اطهار در کتیبه ها به وضوح آمده است. کتیبه های این بنای امامزاده ای، به قلم ثلث است و با سبک و شیوه کتیبه های ثلث عصر ایلخانی است.
الف: اهمیت قلم ثلث در کتیبه نگاری
درباره ی مصطلح شدن قلم ثلث در خوشنویسی، نظریات گوناگونی ارائه گردیده است. برخی به سبب آنکه یک سوم این خط، دَوْر و دو سوم آن سطح است و برخی به اعتبار آنکه مساحت سر قلم ثلث، یک سوم مساحت قلم طومار (قلمی درشت مخصوص نوشتن طومارها و نامه ها) است، آن را ثلث نامیده اند بر اساس نظری دیگر، این نامگذاری به سبب ارتباط میان خط ثلث با خط نسخ یا محقق است؛ با این توضیح که لازمه ی تبحر یافتن در نوشتن خط ثلث، تسلط بر خط نسخ یا محقق و در واقع، تسلط بر دست کم دو خط از خطوط شش گانه (= یک سوم) است؛ در رساله عبدالله صیرفی آمده است که خط ثلث را از آن رو چنین گفته اند که کسی که این خط را بداند ثلثی از خط را دانسته است (فضائلی1352 : 238ـ 237) تعریف ارائه شده از کتیبه مبنی بر ستون سواره نظام با توجه به ویژگی های بصری قلم ثلث از جمله الف، لام های مرتفع و طرویس آنها که در کتیبه های ثلث بسان نیزه سواران جلوه گری می کند، اشارتی به جاذبه بصری قلم ثلث و تفوق آن در تعریف کتیبه است. در کوشش های جدید برای رمزگشایی ارزش و اهمیت کتیبه ها با توجه به مبانی هنرهای تجسمی، همچنان قلم ثلث جایگاه ویژه ای دارد ( نک: حلیمی،1390).
از عظمت قلم ثلث، خواه زمانی که فارغ از اِعراب گذاری و یا هنگامی که همراه با ِاعراب باشد، چیزی کاسته نمی شود. اعراب ها و تشکیلات ثلث در حکم زمینه ای برای نمایش بیشتر واژه ها و حروفند. مفردات و ترکیبات ثلث، وجهی مسلم و قاطع از لسان قرآن است که در نهایت وضوح و بی شک و ریب با لحنی حماسی و مقتدرانه از حقیقت کلام خداوندی خبر می دهند. نزول و صعود قدسی حروف در ثلث که از محتوای کلام الله ناشی می گردد، با شأن نزولی آیات قرآن و صعود کلمات طیبه به آسمان برابری می کند، گویی این واژه ها برای فهم بشر نزول و در مسیر تعالی وی عروج می کنند؛ از آن رو است که حتی عناصر تزئینی و نقوش اسلیمی یا ختایی در این راستا مغلوب جلوه های بصری ثلث می شوند و هیچ گاه از جهت بزرگی و عظمت نمی توانند بر آن پیشی گیرند.
کتیبه های اولیه اسلامی اغلب در حد رعایت عرفِ خوانش و احترام به آیات قرآن و تبرک بنا مزین به این آیات بوده اند اما به زودی با تنوع خط کوفی و سایر اقلام بویژه ثلث، کتیبه های فاخر و ارزشمندی خلق شد که بخش مهمی از تاریخ هنر و معماری اسلامی را شامل می شوند. خط ثلث به دلیل امکان بزرگ نمایی حجم خطوط و سهولت خوانش آن از فاصله دور، همواره در کتابت عمارات به کار رفته است( اکمل الدین،1997 :32). تناسب فرم و شکل نوشته ها و هم سنخی ظاهر نوشته ها با محتوی و باطن، از جمله ویژگی های اقلام مهم خوشنویسی اسلامی به ویژه در قلم ثلث است.خط ثلث در کتیبه ها بسیار زیبا و رعناست و صلابت و استحکام دارد (حسینی:1390). طی قرون متمادی، شیوه های مختلفی از خط ثلث نوشته شده است که البته بسیاری از آنها عمومیت نیافته و جز نامی از آنها بر جای نمانده است(جبوری، 2000: 7). اما قلم ثلث از اواخر قرن ششم، جایگزین خط کوفی در کتیبه ها گردید. کاربرد وسیع ثلث در سیر کتیبه نویسی ایران از عصر مغول به بعد مشهور و بارز است، برای مثال بناهای قرن هفتم تا دهم شیراز که از تطاول مغولان نیز در امان ماند و نسبت به شهرهای دیگر ایران جامعه آماری سالم تری است وحاکی از کاربرد کتیبه های ثلث در آن منطقه است(میرزا ابوالقاسمی،1387 :37-40). همراه با روند تکاملی قلم ثلث، مضامین و محتوای شیعی نیز از عصر مغول به بعد در کتیبه ها جای خود را پیدا می کنند. دوره ایلخانان از حیث گذر کتیبه ها از خط کوفی به قلم ثلث بسیار مهم است.و نمونه کاربرد قلم ثلث در دیگر مقبره های سده هشتم گواهی بر این مدعاست (حسینی اشکوری،139:1390-135) لذا کتیبه های ثلث امامزاده جعفر از این حیث که گویای نوعی از روند تکاملی و سبک شناسی ثلث به حساب می آید، بسیار حائز اهمیت است.
به تدریج، تشکیلات و اعراب گذاری ثلث که در کتیبه های ادوار گذشته اغلب کمتر لحاظ می شدند و لذا یا فضای خالی بیشتری وجود داشت و یا با کمک نقوش پوشش داده می شد، خود را نمایان ساخت که هم برای زیبایی و پرکردن فضای خلوت و دست یابی به اعتدالی فراگیر همراه با نقوش در طول کتیبه ها و هم خوانش بهتر به کار رفت. همچنین این ویژگی، نوعی قرابت و نزدیکی کتیبه نگاری با نگارش ثلث در کتاب آرایی و نسخه های خطی است. نقطه ها که در دوره مغول و اوایل دوره تیموری گاهی به صورت دایره شکل، همانند کتیبه های گچ بری و در اواخر دوره تیموری بصورت چهار گوش طراحی شده اند، در دوره های بعدی پس از تکامل ثلث، به حالت زیبایی، به صورت لوزی های منظم و شبیه به یکدیگر در میان حروف و اعراب قرار می گیرند. قلم ثلث در اجرا از بسیاری از شیوه های خط کوفی دشوارتر می نماید و از این رو، وفاداری استادکاران حجار و گچ کار به اجرای دقیق خط ثلث تا مدت ها در محدودیت بود اما پیشرفت فنون کاشی کاری به ویژه از عصر ایلخانان به بعد، به این هنرمندان اجازه داد تا تجارب ارزشمندی در کتیبه نگاری خوشنویسانه به دست آورند(کاربونی و ماسویا،1381: 11-9).
ج: نگاهی به بقعه جعفریه
شدند و این امر، در خصوص آرامگاه امامزاده جعفر نیز به چشم می خورد( بلر، 1385 :49 و هنرفر،1350 :300) (تصویر1) مقبره هشت وجهی با قطر 7 متر و ارتفاع 11 متر نسبت به نمونه های اولیه خود تکامل یافته تر است. حاکمان مسلمان ایلخان در مجموع از تعصبات دینی و افتادن به دام جدال های شیعه و سنی پرهیز می کردند. ابو سعید ایلخانی واپسین ایلخان سعی شیعیان را برای رسمی نمودن مذهب تشیع نپذیرفت اما در عین حال در سال 725ه.ق، بقعه ای بر مزار امامزاده جعفر بن شمس الدین الحسن ساخته شد که اتفاقاً کتیبه ای شیعی است( هنر فر،1350 : 302- 300 ). به عقیده برخی از محققان، این بقعه نمونه ای زیبا و با ظرافت از معماری دوره ایلخانی محسوب می شود ( بلر، 1385: 26)با وجود آنکه کتیبه های این بنا، طبق کتیبه الحاقی به سال 1328ش مرمت شده است (تصویر2) اما از حیث وفاداری به نمونه اولیه کتیبه های ثلث ایلخانی بسیار استادانه است. بقاع شیعی این امتیاز را دارا هستند که نقش و کارکرد اجتماعی خاصی برای مراسمات مذهبی دارند(هیلن براند،1380 : 264). چنین امری امامزادگان را مدفنی برای سایر علما و بزرگان می کند آرامگاه امامزاده جعفر از آنروکه مدفن امامزاده است، مأمن و مدفن بزرگان دیگری از علما و زهاد تا سالهای اخیر بوده است. قرب وهمجواری این امامزاده با برخی امامزادگان و بقاع متبرکه که بعدها در نزدیکی این امامزاده ساخته شد (همچون شعیای نبی و امامزاده اسماعیل)، این بقاع را به صورت مجموعه ای نزدیک به هم و در کانون توجه مومنان درآورده است. دقت در اولویت متن که از قرآن به حدیث نبوی ختم می گردد، ارزش معنایی و لزوم سلسله مراتب در مقامات معنوی را در قالب کتیبه ها نشان می دهد: در کتیبه های بیرونی گنبد آیاتی از سوره آل عمران به قلم کوفی و آیه الکرسی با کتیبه ثلث در قسمت فوقانی گنبد نوشته شده است. در نمای فوقانی پنجره های اطراف، احادیث نبوی قرار دارد و در سر درب ورودی، سلام و صلوات بر چهارده معصوم حک شده است. می توان چنین شیوه جامعی از ادبیات متنی را در کتیبه ها الگویی برای سفارش و ساخت کتیبه ها در نظر گرفت.
1-1 – کتیبه ثلث آیه الکرسی در نمای فوقانی گنبد
واژه ها را داشت.(تصویر5).
در واقع، این کتیبه ها از حیث خوشنویسی، گذر از سطر نویسی به سمت استقلال کتیبه نویسی و ترکیب کتیبه ای بود. با این حال، گاه حروف و واژه های ثلث نگاری مخلوطی از اجراهای قوی از حیث خوشنویسی و برخی اجراهای ضعیف تر است. این امر وقتی با نمونه های کاربرد ثلث نویسی در صفحات قرآن مقایسه می شود، به خوبی مشهود است، زیرا خوشنویسان اغلب در نگارش قرآن شیوه سطر نویسی را رعایت می نمودند مگر در سر سوره ها که مایل به ترکیب فشرده حروف بودند(تصاویر7و6).
1-2 در نمای جانبی و خارجی دیوار بقعه، دو کتیبه نفیس به قلم ثلث با همان سبک و اسلوب به چشم می خورد. این دو کتیبه حاوی حدیث معروف پیامبر اسلام است. در یک طرف، عبارت «قال النبی علیه السلام» و در سوی دیگر عبارت «الدنیا مزرعه الاخره» به چشم می خورد این دوکتیبه از حیث جلوه بصری و جاذبه گرافیکی ارزش والایی دارند (تصاویر8و9). هنرفر از کتیبه ای دیگر که حدیثی از حضرت محمد (ص) است یاد می کند که چنین است:« الدنیا داحه و ترکها راحه» این کتیبه اکنون وجود ندارد(هنرفر،1350 :302).
1-3 کتیبه صلوات بر ائمه معصومین نیز با همان شیوه و سبک ثلث به کار رفته در دور گنبد است. این کتیبه ارزشمند در زمان تحقیقات مرحوم هنرفر به طور کامل وجود داشته اما متاسفانه قسمت عمده ای از آن در حال حاضر تخریب شده است (تصویر10).
4ـ کتیبه اصلی مزار مطهر
هیأت ظاهری قبر امامزاده جعفر (تصویر15)برگرفته از قبور آرامگاهی عصر ایلخانی است که نمونه هایی از آن را در آرامگاه پیر بکران و در منار جنبان می بینیم (تصاویر12و11) بر قبر امامزاده جعفر سه کتیبه ثلث با سه عیار متفاوت نگاشته شده است.
ارزش معنایی خطوط این مقبره به ویژه به سبب استفاده بجا از آیات قرآن و احادیث نبوی است که در کادربندی متعادلی نگاشته شده و شامل موارد زیر است:
– کتیبه پیشانی سنگ قبر به تاریخ 725 ه.ق این کتیبه ضمن معرفی امامزاده وی را از اصحاب شمشیر و قلم معرفی
می کند. هر چند این کتیبه از لحاظ عیار ثلث با کتیبه های اطراف قبر که ثلث ممتازی است برابری نمی کند اما به سبک و شیوه کتیبه های ثلثِ دوره خود وفادار است ( تصویر13). نکته تاریخی در متن این کتیبه، ذکر اصحاب سیف و قلم در دوره مورد نظر است « لمبتون» در تحقیقات خود به درستی تمایز و تعامل میان اهل شمشیر و اهل قلم را پس از هجوم مغول در ایران تشدید گردید، بررسی کرده است (ر.ک: لمبتون،1382). بنابراین اشاره به جامعیت سیف و قلم از مقتضیات و روحیات عصر امامزاده است.
– کتیبه آیه الکرسی و حدیث نبوی، این کتیبه ثلث که بر نمای دیواره اطراف قبر امامزاده نقش بسته است، با عیار بالاتر و استادانه تری نسبت به کتیبه قبلی نگاشته شده است. شیوه نگارش این ثلث و دور گیری بی نقص آن، با نمونه خطوط ثلث در نسخه های خطی انطباق بیشتری دارد و گویی توافق پنهان و همکاری تنگاتنگی بین خوشنویس و گچکار و تراشندگان حروف وجود داشته است. در کادر بالای مزار، مجدداً کتیبه آیه الکرسی (که مشابهت خاصی با کتیبه کاشی آیه الکرسی در کتیبه گنبد دارد) حک شده است(تصاویر15و14) و در کادر پایین با دو بار ذکر «قال النبی» دو حدیث از پیامبر اسلام (ص) آورده شده است: «قال النبی علیه السلام – القبر صندوق العمل و قال النبی علیه السلام المومن حیّ فی الدارین» (تصاویر 17و16).
علی رغم ارزشمندی این کتیبه ها، بخشی از نابسامانی های کتیبه نگاری در دوره معاصر به وضوح در این امامزاده به چشم می آید. کتیبه هایی ناهمگون با سبک و شیوه کتیبه های بقعه، رنگ بندی بسیار نامناسب، نگارش های عجولانه و بدون تناسب با این
بقعه در نمای خارجی بقعه (سردرب و نمای ورودی) همگی بخشی از آسیب شناسی کتیبه نگاری در تکایا و بقاع امامزادگان است ( تصاویر19و18).
نتیجه گیری
قلم ثلث جاذبه و اهمیت بالایی در جهان اسلام و ایران دارد به ویژه پس از قرن ششم، به طور فراوانی در کتیبه های اسلامی و ایرانی مورد استفاده قرار گرفت. نقطه عطف کاربرد و استفاده از این قلم در کتیبه نگاری به عصر ایلخانان باز می گردد که هم تکنیک ساخت کاشی و هم کاربرد خاص این قلم در معماری از جمله در معماری بقاع و امامزادگان را شامل می گردد. بقعه امامزاده جعفر، اهمیت تاریخی و ارزش بصری فوق العاده ای در روند کتیبه نگاری ثلث دارد. کتیبه های ارزشمند این امامزاده الگویی از حیث اولویت متن برای بقاع متبرکه است که از آیات عظیم الشأن قرآن آغاز می شود و به کلام نبوی و سرانجام به صلوات بر چهارده معصوم ختم می گردد. این بقعه شریف کتیبه هایی به قلم ثلث در اطراف گنبد دارد که از حیث عیار خط و سبک و شیوه ثلث با نمونه های معروف آن در حرم مطهر رضوی و بناهایی چون مسجد جامع ورامین، بقعه عبدالصمد نطنز و پیربکران برابری می کند. خطوط ثلث به کار رفته در گرداگرد مزار شریف نیز ارزش وافری در شناخت سبک و شیوه ثلث عصر ایلخانی دارد. علیرغم مرمت استادانه کتیبه های این بقعه در سال 1328 ش، عدم توجه کافی به ارزش بصری و هنری کتیبه های ثلث باعث تخریب بخشی از کتیبه های این بنا شده است. ضمناً الحاقات کتیبه ای دور از معیارهای هنری نیز بر روند تخریبی این مکان شریف افزوده است. می توان با مرمت و بازسازی کتیبه ها و الحاق هوشمندانه و هنرمندانه کتیبه های جدید، ضمن حفظ حرمت این امامزاده، سنت بصری کتیبه نگاری ثلث را احیا کرد و این امامزاده را در روند ارزش و اهمیت قلم ثلث قرار داد.
sh.shahab@yahoo.com 1. استادیار گروه تاریخ دانشگاه لرستان
کتاب ها
ابن ندیم،اسحاق.(1366). الفهرست، ترجمه ی محمدرضا تجدد، تهران.
اتینگهاوزن،گرابر.(1386). معماری اسلامی،ترجمه یعقوب آژند،تهران: مولی.
احسان اوغلو، اکمل الدین.(1997). الخط العربی: فعالیات ایام الخط العربی. بیت الحکمه قرطاج.
براند،روبرت هیلن. (1385). معماری اسلامی،ترجمه باقر زاده آیت الله شیرازی،تهران : روزنه.
بلر،شیلر و جاناتان ام بلوم. (1385). ترجمه اردشیر اشراقی،تهران: سروش.
بورکهارت، تیتوس.(1362). هنر مقدس،ترجمه جلال ستاری،تهران،سروش.
بیانی مهدی. (1339). فهرست نمونه خطوط خوش کتابخانه سلطنتی تهران
بیانی، مهدی.(1363). احوال و آثار خوش نویسان، تهران، انتشارات علمی.
حلیمی، محمد حسین.(90 13). زیباشناسی خط در مسجد جامع اصفهان، تهران : قدیانی.
خلیلی،ناصر.(1381).مجموعه هنر اسلامی(پس از تیمور)قرآن نویسی تا قرن دهم ه، ج 3، ترجمه پیام بهتاش،تهران:کارنگ.
سراج شیرازی، یعقوب.(1376).تحفه المحبین، تهران : میراث مکتوب.
سنگلاخ، میرزا.(1388).تذکره الخطاطین،به کوشش مهدی قربانی، مشهد: قاف.
شایسته فر،مهناز.(1384). هنر شیعی، تهران: موسسه مطالعات هنر اسلامی.
فضائلی،حبیب الله.(1352). اطلس خط،اصفهان: مشعل.
فضائلی،حبیب الله.(1386). تعلیم خط،تهران: سروش.
قلیچ خانی، حمیدرضا.(1388). فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنویسی وهنرهای وابسته، تهران، انتشارات روزنه.
کاربونی، استفانو و توموکو ماسویا. (1381).ترجمه مهناز شایسته فر، تهران:موسسه مطالعات هنر اسلامی.
لمبتون. ان کی.اس. (1382). تداوم و تحوّل در تاریخ میانه ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نی.
میرزا ابوالقاسمی.(1387).کتیبه های یادمانی فارس،تهران، فرهنگستان هنر.
هنر فر، لطف الله.(1350).گنجینه آثار تاریخی اصفهان، تهران: ثقفی.
منابع عربی:
احسان اوغلو، اکمل الدین.( 1997). فن الخط العربی، بیت الحکمه: قرطاج.
جبوری، سهیله یاسین. (1962). الخط العربی و تطوره فی العصور العباسیه ی فی العراق، بغداد :بینا.
فوزی، سالم عفیفی.(2004).دراسات فی الخط العربی و اعلامه، لبنان: دارالعربیه للموسوعات.لخط و آفاق تطویره فی العالم الاسلامی
مقالات:
بدیع اللّه دبیری نژاد. (1348). احوال خطوط اسلامی در آغاز قرن چهارم هجری و ظهور ابن مقله، نشریه ی دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی اصفهان، سال 4، ش 5.
حسینی اشکوری،سید صادق.(1390).بررسی مزارات خفر( یادگارهایی از سده هشتم هجری، مجموعه مقالات خوشنویسی مکتب شیراز،تهران، فرهنگستان هنر.
کیانمهر، قباد و بهاره تقوی نژاد.(1390).مطالعه تطبیقی مضامین کتیبه های کاشیکاری مدرسه چهار باغ اصفهان وباورهای عصر صفویه، مجله پژوهشهای تاریخی دانشگاه اصفهان دوره جدید، سال سوم تابستان.
یوسفی،حسن و ملکه گلمغانی زاده اصل.(1385).کتیبه نگاری های علیرضا عباسی در بناهای اردبیل،مقالات تخصصی خط وکتابت،به اهتمام حمیدرضا قلیچ خانی،تهران: پژوهشکده هنرهای سنتی سازمان میراث فرهنگی.
منابع تصاویر:
تصاویر7و6 از کتاب
دیگر تصاویر از اکبر شاهمندی
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.