تجلی قرآن در روایات امام محمد باقر علیه السلام

 یکی از بارزترین نمودهای عمل به فرمایش پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله مبنی بر پیروی از قرآن و سنت را می توان در گفته های امام محمد باقر علیه السلام یافت با نگاه به انبوهی از روایاتی که از آن حضرت نقل شده می توان گفت موضوعات مختلف قرآنی و از جمله تفسیر آن حجم زیادی از این روایات را به خود اختصاص داده است این روایات را می توان به چند بخش تقسیم نمود: 1) روایاتی که درباره قرآن سخن می گویند 2) روایات تفسیری 3) روایات تأویلی 4) روایاتی که قرآن را معیار سنجش معرفی می کنند 5 ) روایاتی که به قرآن استدلال شده است و 6) روایات دعایی

(فصلنامه فرهنگی اجتماعی ژرفای آفتاب – روح الله زینلی)

چکیده :

یکی از بارزترین نمودهای عمل به فرمایش پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله مبنی بر پیروی از قرآن و سنت را می توان در گفته های امام محمد باقر علیه السلام یافت با نگاه به انبوهی از روایاتی که از آن حضرت نقل شده می توان گفت موضوعات مختلف قرآنی و از جمله تفسیر آن حجم زیادی از این روایات را به خود اختصاص داده است این روایات را می توان به چند بخش تقسیم نمود: 1) روایاتی که درباره قرآن سخن می گویند 2) روایات تفسیری 3) روایات تأویلی 4) روایاتی که قرآن را معیار سنجش معرفی می کنند 5 ) روایاتی که به قرآن استدلال شده است و 6) روایات دعایی.

کلیدواژه : تجلی ، قرآن ، روایات ، امام محمد باقر

طرح مسئله

قرآن کریم و روایات معصومین علیه السلام که از سوی پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله به عنوان دو تکیه گاه و ثقل به مسلمانان معرفی شده اند می باید در کنار یکدیگر مورد توجه قرار گیرند چرا که بی توجهی به هر کدام بی اعتنایی به فرمان پیامبر صلی الله علیه و آله است که خطایی بزرگ به شمار می رود و فهمی ناقص از دین را نیز در بر خواهد داشت این همراهی نمودهایی متعدد میتواند داشته باشد که یکی از آشکارترین های آن را میتوان در بیانات امامان معصوم علیه السلام به تماشا نشست .
روایات رسیده از امام محمد باقر علیه السلام که بخش عمده ای از میراث روایی شیعه را شکل می دهد بخشی از این بیانات است که از جایگاهی ویژه برخوردار است از انبوه روایات برجای مانده از آن حضرت بخش قابل توجهی قرآنی است قرآنی بودن این روایات به این معناست که در آنها یا قرآن موضوع سخن است به دیگر سخن اینکه در روایات یا مباحث برون قرآنی مطرح شده و یا از مباحث درون قرآنی سخن گفته شده است خود آن حضرت در اشاره به این مطلب فرمود: هنگامی که در موضوعی سخن می گویم می توانید مستند قرآنی آن را نیز از من بپرسید[1]

از این رو می توان گفت در سخنان امام محمد باقر علیه السلام همراهی قرآن و عترت به کامل ترین صورت انجام گرفته است.
روایات آن حضرت در باره قرآن را در یک بخش بندی می توان به چند گروه تقسیم نمود:
1- روایاتی که درباره قرآن سخن می گویند و موضوع آنها قرآن است .
2- روایاتی که به تفسیر قرآن اختصاص یافته اند.
3- روایاتی که به تاویل قرآن پرداخته اند.
4- روایاتی که قرآن را معیاری برای سنجش سخنان و دیدگاه ها معرفی می کنند.
5- روایاتی که در آنها به اساس و مبنای قرآنی اشاره شده و به قرآن استدلال گردیده است .
6- روایاتی که در آنها دعاهایی بر اساس آیات قرآنی بیان شده است .
لازم به توضیح است که این تقسیم بندی بر اساس رویکرد استقرایی تنظیم گردیده است از این رو ممکن است با تغییر رویکرد و یا ملاک های بخش بندی , تعداد موارد تغییر یابند در این مجال به اختصار برای هر کدام از موارد یاد شده توضیحات و نمونه هایی بیان خواهد شد .

1- روایاتی که موضوع آنها قرآن است .

این بخش از روایات نیز به چند گروه قابل تقسیم می باشند:
الف : روایاتی که ویژگی های قرآن را بیان می دارند. امام باقر علیه السلام در گفتاری قرآن کریم را به چهار بخش تقسیم کرده می فرماید : یک چهارم قرآن درباره ماست یک چهارم آن درباره دشمنان ماست یک چهارم آن به بیان سنت ها و مثل ها اختصاص یافته است و یک چهارم آن نیز به احکام و واجبات پرداخته است [2]

ایشان در بیانی دیگر به ویژگی های کلی قرآن و سوره های آن اشاره کرده اند و به صورت مفصل درباره ویژگی های ملکوتی قرآن کریم سخن گفته اند .[3]

ب : روایاتی که درباره بایستگی ها و لوازم فهم قرآن سخن می گویند امام باقر علیه السلام در اشاره به فهم درست قرآن آن را فقط به امامان معصوم علیه السلام و اوصیاء ایشان ممکن دانسته است .[4]

این مساله نشان دهنده میزان اهمیت فهم قرآن کریم و سختی دست یافتن به معنای ظاهر و باطن آن است نهی از تفسیر به رای از جمله این بایستگی هاست که حضرت به آن اشاره کرده می فرماید : آنچه را که می دانید یا نمی دانید بگویید خدا داناتر است گاه فردی آیه ای را به غلط تفسیر می کند و معنایی را می گوید که دورتر از فاصله زمین تا آسمان با معنای اصلی آیه است [5]
آن حضرت در سخنی دیگر فرمود چیزی مانند تفسیر آیات قرآن از عقل انسان ها دورتر نیست آیه ای ممکن است اولش درباره چیزی وسطش در زمینه ای دیگر و آخرش درباره موضوعی دیگر باشد امام برای این مطلب آیه تطهیر را مثال آورد و آن را قرائت فرمود .[6]
ج : روایاتی که در آنها پیرامون آداب قرائت و ثواب آن سخن گفته شده است حضرت در بیانی پند آموز قاریان قرآن را به سه دسته تقسیم کرده می فرماید : گروهی برای بهره گیری های دنیوی قرآن را قرائت می کنند برخی نیز هر چند به ظاهر قرآن می خوانند اما در عمل حریم آن را می شکنند و گروه سوم کسانی هستند که قرآن را مرهمی بر دردهای خود می دانند با تلاوت آن شب ها را سحر می کنند و روزها از آن سیراب می شوند به حرمت ایشان است که خداوند بلاها را دور می گرداند و باران را فرو می ریزد . [7]
روایاتی که از آن حضرت درباره ثواب قرائت قرآن نقل شده است دو گونه ست برخی به طور کلی به بیان ثواب قرائت سوره ای خاص اختصاص یافته است این روایات از این نوع است که آن حضرت فرمود که آیه الکرسی را یک بار بخواند خداوند هزار امر ناخوشایند دنیوی را از او باز می دارد که فقر ساده ترین آنهاست و هزار امر ناخوشایند اخروی را هم از او باز می دارد که عذاب قبر ساده ترین آنهاست .[8]

2- روایات تفسیری

بخش قابل توجهی از روایات قرآنی که از امام باقر علیه السلام نقل شده به تفسیر آیات قرآن اختصاص یافته است با تفحصی که به عمل آمده از میان تمام سوره های قرآن برخی آیات در بیش از 95 سوره در این روایات مورد توجه قرار گرفته اند و درباره آنها مطالب تفسیری مطرح شده است این روایات را نیز می توان بر اساس موضوعات آنها به چند بخش تقسیم نمود.
الف : بخشی از این روایات که به تفسیر آیات قرآن پرداخته اند مباحث تاریخی را بازگو کرده اند مانند آنچه امام محمد باقر علیه السلام در پاسخ به پرسش زراره از آیه شریفه ( اتعجل فیها من یفسد فیها و یسفک الدما) [9] فرمودند که درباره خلقت آدم و ماجرای هبوط ایشان و نیز بیان چگونگی سنت شدن سعی بین صفا و مروه می باشد .[10]
ب : بخشی از این روایات روایاتی هستند که به تفسیر آیات اعتقادی پرداخته اند مانند این روایت که امام باقر علیه السلام د ررد برداشت نادرست برخی شامیان از آیه ( لیس کمثله شی ء و هو السمیع البصیر ) [11] خطاب به جابر فرمود: ای جابر همانا خداوند تبارک و تعالی شبیه و همانندی ندارد برتر از اوصاف و صف کنندگان است و عظیم تر از اوهام تو هم کنندگان است و از چشم نگاه کنندگان پوشیده است .
ج : بخشی از روایات روایاتی است که به بیان احکام فقهی آیات قرآن کریم پرداخته اند روایت زراره از جمله این روایات است که می گوید : از امام باقر علیه السلام درباره آیه ( ذلک لمن لم یکن اهله حاضری المسجد الحرام ) [12] پرسیدم حضرت فرمود این برای اهل مکه است که تمتع ندارند و عمره هم بر آنها نیست گفتم حد آن چه مقدار است ؟ فرمود : 48 میل از نواحی مکه [13]
در روایتی دیگر نیز زراره از آن حضرت درباره نمازهای واجب و نام آنها در نماز پرسید امام با استفاده از آیه ( اقم الصلاه لدلوک الشمس الی غسق الیل ) [14] می فرماید دلوک یعنی هنگام زوال خورشید یعنی بین زوال تا نصف شب چهار نماز خوانده می شود که نام آنها و وقتشان معین شده است .[15]
چنان که پیداست امام باقر علیه السلام در این روایات فرمایشات خویش را به آیات قرآن مستند کرد هاست که نشان از تسلط ایشان به آیات قرآن کریم است.

3- روایات تاویل قرآن

از دیدگاه امام محمد باقر علیه السلام قرآن دارای ظاهر و باطن است جابر بن یزید جعفی می گوید : از تفسیر آیه ای از قرآن را از آن حضرت پرسیدم امام جوابی دادند بعدها که دوباره در مورد همان آیه پرسیدم چیز دیگری فرمود علت تفاوت را پرسیدم فرمود ای جابر براستی قرآن دارای باطنی است و برای باطن آن نیز باطنی و دارای ظاهری است و برای ظاهر آن نیز ظاهری است [16] این گونه است که روایات نیز متعددند نکته حائز اهمیت در این باره این است که بیشتر این تاویل ها در عرصه امام شناسی و اثبات جانشینی امام علی و اهل بیت علیه السلام صورت گرفته است برای نمونه به چند مورد اشاره می کنیم امام در بیان معنای باطنی آیه ( الله ولی الذین آمنوا یخرجهم من الظلمات الی النور) [17] می فرماید منظور از کفر به ایمان در آمده اند این است که به ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام در آمده اند .[18]
همچنین در تاویل آیه ( و لئن قتلتم فی سبیل الله او متم لمغفره من الله و رحمه خیر مما یجمعون )[19] فرمود آیا می دانید راه خدا چیست ؟ راه خدا علی و ذریه او هستند هر که بر ولایت علی علیه السلام کشته شود در راه خدا کشته شده است و هر که بر این ولایت بیمرد در راه خدامرده است .
در روایتی دیگر جابر از آیه ( افکلما جاء کم رسول بما لا تهوی انفسکم استکبرتم ففریقا کذبتم و فریقا تقتلون ) پرسید و امام در پاسخ فرمود این مثل موسی و رسولان بعد از اوست که خداوند برای امت محمد صلی الله علیه و اله به کار برده است یعنی اگر محمد با چیزی که خوشایند شما نیست به نزد شما آمد یعنی ولایت علی علیه السلام پس گروهی از آل محمد آن را تکذیب کردید و گروهی هم با ایشان قتال نمودید امام فرمود این تفسیر باطنی این آیه است .[20]

4- قرآن معیار سنجش

بخشی از روایاتی که از امام باقر علیه السلام نقل شده آن دسته از روایاتی هستند که در آنها قرآن به عنوان معیار سنجش دیگر بیانات دینی معرف شده است از آن حضرت روایت شده است که فرمود از غیر خداوند معنا و همدمی نخواهید که در این صورت مومن نخواهید بود همانا هر سبب و نسب و قرابتی و بدعت و شبهه ای از بین خواهد رفت مگر آنکه به وسیله قرآن کریم ثابت شده باشد . [21]
آن حضرت به نقل از امام علی علیه السلام فرمود : برای هر حقی حقیقتی است و بر هر ثوابی نوری , پس آنچه موافق کتاب خداست به آن عمل کنید و آنچه مخالف آن است وانهید.[22]

5- استدلال بر مبنای قرآن

در روایات رسیده از امام باقر علیه السلام روایاتی وجود دارد که مبنای دید گاه های آن حضرت قرار گرفته است برخی از این روایات در احتجاجات و مناظرات آن حضرت به کار رفته اند و برخی در بیان دیگر موضوعات به کار رفته اند این سخن امام که در پاسخ به شبهه ای در آیه ( و من کان فی هذه اعمی فهو فی الاخره اعمی اضل سبیل ) فرمود : آن کس که آفرینش آسمان و زمین آمد و شد روز و شب گردش افلاک و نشانه های حیرت انگیز خداوند او را به وجود موجودی برتر از همه این مخلوقات راهنمایی نکند در آخرت نیز همین گونه خواهد بود .
در نمونه ای دیگر از حضرت نقل شده است که فرمود خداوند متعال به مومنان سه ویژگی عطا فرموده است عزت در دنیا رستگاری در آخرت و هیبت و ترس در دل ظالمان سپس حضرت با اشاره به آیه ( و لله العزه و لرسوله و للمومنین و لکن المنافقین لا یعلمون )[23] و آیه ( قد افلح المومنون )[24] منشاء کلامشان را معین کردند[25] حضرت در بیانی دیگر با استدلال به آیه ( قل ان کنتم تحبون الله فاتعبونی یحبیکم الله و یغفرلکم ذنوبکم و الله غفور رحیم )[26] فرمود : آیا دین جز حب و بغض چیزی دیگر است ؟
آن حضرت در پاسخ به پرسشی درباره اینکه آیا قرائت قرآن بهتر است یا دعا ؟ فرمود : دعا بهتر است و سپس به آیه ( قل ما یعبوا بکم ربی لو لا دعاوکم )[27] استدلال کرد .[28]

6- جنبه قرآنی دعا

برخی از روایات رسیده از امام محمد باقر علیه السلام آن دسته از روایاتی هستند که به جنبه دعای آیات قرآن اشاره دارد مانند اینکه آن حضرت فرمود کسی که در شب جمعه سوره ص را بخواند خداوند خیر دنیا و آخرت را نصیبش می گرداند[29] و نیز فرمود هنگامی که عزم سفر کردید دو رکعت نماز گذارید و در رکعت نخست بعد از حمد سوره الرحمن و در رکعت دوم بعد از حمد سوره واقعه را بخوانید .[30]
در برخی از روایات نیز در متن دعا از آیات قرآن کریم استفاده شده است مانند روایتی که امام از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله نقل کرده که فرمود : هنگامی که خواستید بر مرکب سوار شوید بعد از ستایش خدا بگویید ( سبحان الذی سخر لنا هذا و ما کنا له مقرنین ) [31]
آن حضرت در روایتی دیگر فرمود : هنگامی که خواستید د رجایی بنشینید این آیه را بخوانید ( و قل رب انزلنی منزلاً مبارکا و انت خیر المنزلین ) [32]

سخن پایانی

آنچه در این نوشته آمد تنها بخشی کوچک از فرمایشات امام محمد باقر علیه السلام است که در آنها قرآن کریم نقش اساسی دارد بی شک بررسی تمام موارد نیازمند مجالی وسیع تر است تا همراهی عینی قرآن و اهل بیت علیه السلام هر چه بیشتر نشان داده شود که خود مهر تایید بر حقانیت اندیشه و سیره امامان معصوم علیه السلام می باشد.

کتابنامه

1- قرآن کریم
2- ابن بابویه , محمد بن علی ( شیخ صدوق ) الامالی مجمع البحوث الاسلامیه , مشهد 1408
3- ابن بابویه محمد بن علی ( شیخ صدوق ) الخصال تصحیح علی اکبر غفاری جامعه المدرسین قم 1362
4- ابن بابویه محمد بن علی ( شیخ صدوق ) ثواب الاعمال و عقاب الاعمال صدوق تهران 1373
5- ابن خالد برقی احمد بن محمد المحاسن دارالکتب الاسلامیه تهران 1331
6- ابن شهر آشوب محمد بن علی مناقب آل ابی طالب تصحیح یوسف بقایی بی جا 1421
7- بحرانی , سید هاشم , البرهان فی تفسیر القرآن بنیاد بعثت تهران 1416
8- حرعاملی , محمد بن حسن وسایل الشیعه موسسه آل البیت الاحیاء التراث قم چاپ دوم 1414
9- صفار محمد بن حسن بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد ناشر محمود ریسمانچی تبریزی تبریز 1381
10-طبرسی احمد بن علی الاحتجاج نشر المرتضی مشهد 1403
11-طوسی محمد بن حسن تهذیب الاحکام تحقیق حسن موسوی دارالکتب الاسلامیه تهران چاپ دوم 1364
12-عطاردی عزیز اله مسند الامام الباقر عطارد تهران 1381
13-عیاشی محمد بن مسعود کتاب التفسیر چایخانه علمیه تهران 1380
14-کلینی محمد بن یعقوب الکافی المکتبه الاسلامیه تهران 1381
15-کوفی قرات بن ابراهیم تفسیر فرات کوفی سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی تهران 1410
16-مجلسی محمد باقر بحار الانوار دراالکتب الاسلامیه تهران چاپ دوم 1406

[1] ابن خالد برقی , احمد بن محمد , المحاسن , ص 269 عزیز اله عطاردی مسند الامام الباقر ج 2 ص 397
[2] کلینی محمد بن یعقوب الکافی ج 2 ص 628
[3] همان , ج ل3 ص 596 – 598
[4] صفار , محمد بن حسن , بضائر الدرجات فی فضائل آل محمد , ص 193
[5] عباشی محمد بن مسعود کتال النفس ج 1
[6] همان ج 1 ص 17
[7] کلینی محمد بن یعقوب الکافی ج 3 ص 627
[8] ابن بابویه محمد بن علی شیخ صدوق الامالی ص 126
[9] بقره (2) 30
[10] عیاشی محمد بن مسعود کتاب التفسیر ج 1 ص 40
[11] شوری (42) 11
[12] بقره (2) 196
[13] عیاشی محمد بن مسعود کتاب التفسیر ج 1 ص 94
[14] اسرا ( 17) 78
[15] بحرانی , سید هاشم البرهان فی تفسیر قرآن
[16] حرعاملی محمد بن حسن وسائل الشیعه ج 27 ص 193
[17] بقره ( 2) 257
[18] ابن شهر آشوب محمد بن علی مناقب آل ابی طالب ج 1 ص 565
[19] آل عمران (3) 157
[20] کلینی محمد بن یعقوب الکافی ج 1 ص 18 حویزی علی بن جمعه تفسیر نور الثقلین ج 1 ص 98
[21] کلینی محمد بن یعقوب الکافی ج 8 ص 242
[22] عیاشی محمد بن مسعود کتاب التفسیر ج 1 ص 8
[23] منافقون ( 63 ) 8
[24] مومنون (23) 1
[25] ابن بابویه محمدبن علی شیخ صدوق الخصال ص 53
[26] آل عمران (3) 31
[27] فرقان (35) 77
[28] ابن خالد برقی احمد بن محمد المحاسن 262
[29] همان
[30] همان ج 76 ص 262
[31] مجلسی محمد باقر بحارالانوار ج 76 ص 263
[32] مومنون ( 23) 9 39
1392/12/10 شنبه