تربيت زنان و دختران در سيره معصومين عليهم السلام

امروزه بيش از هر زمان ديگر بايد به تربيت دختران همت گماشت؛ زيرا از يک سو نزديک به نيمي از نيروهاي فعال و کارآمد جامعه را قشر زنان و دختران تشکيل مي دهند و از سوي ديگر، گستره فعاليت آنان، همه امور فردي و اجتماعي را در بر مي گيرد. ضمن آنکه پرهيز از اختلاط زن و مرد در بيشتر مراکز و اداره هاي خصوصي و دولتي، امري سخت شده استنويسنده:محمد احساني
اهميت تربيت دختران

امروزه بيش از هر زمان ديگر بايد به تربيت دختران همت گماشت؛ زيرا از يک سو نزديک به نيمي از نيروهاي فعال و کارآمد جامعه را قشر زنان و دختران تشکيل مي دهند و از سوي ديگر، گستره فعاليت آنان، همه امور فردي و اجتماعي را در بر مي گيرد. ضمن آنکه پرهيز از اختلاط زن و مرد در بيشتر مراکز و اداره هاي خصوصي و دولتي، امري سخت شده است، در چنين شرايطي بايد دانست که تنها در صورت تربيت درست و اسلامي دختران است که جامعه در امنيت به سر مي برد و نابهنجاري هاي اخلاقي و اجتماعي کاهش مي يابد. اگر جامعه زنان و دختران در رفتار و داد و ستد و رفت و آمدهايشان، دستورهاي شرعي را رعايت کنند و با حفظ حجاب و پوشش اسلامي در اجتماع حضور يابند، انحراف هاي اخلاقي به ميزان قابل توجهي کاهش مي يابد؛ زيرا بيشتر نابساماني هاي فرهنگي و اجتماعي بر اثر اختلاط زن و مرد و جوانان دختر و پسر و در پي رعايت نکردن حدود اسلامي پديد مي آيد که با تربيت ديني نسل جوان به ويژه دختران مي توان از اين مسئله پيش گيري کرد.

پيام متن:

حضور چشم گير دختران و زنان در جامعه و گسترده بودن فعاليت آنها، به فرهنگ سازي درست اين گونه ارتباط ها نيازمند است که با پرورش درست به دست مي آيد.

تربيت دختران در محيط خانواده

مهم ترين هدف از تربيت دختران افزون بر خودسازي و پرورش باورهاي ديني، آشنا کردن آنان با فنون و شيوه هاي زندگي مانند شيوه شوهرداري، فرزند پروري، همسايه داري و معاشرت با مردم است. بدين معنا که دختران در کنار فراگيري انديشه هاي ديني و آموختن رفتارهاي اسلامي، نقش آفريني در عرصه هاي گوناگون زندگي را بياموزند. وظيفه مادر است که از کوچکي به آموختن نقش ها به فرزندان و دختران شان بپردازد؛ زيرا محيط خانه مناسب ترين فضا براي نقش آموزي دختران است و مادر، شايسته ترين معلم و راهنما براي دختر به شمار مي رود.
ارتباط عميق مادر و فرزند و اعتماد همه جانبه دختر به مادر، مهم ترين عامل در اجراي فرآيند تربيت و اثر گذاري آن است. دختر با ديده اطمينان و اعتماد به مادر مي نگرند، به گفته او گوش مي دهد و هر چه بخواهد بدان عمل مي کند. بدين سان مادر، تنها کسي است که از نزديک با دخترش ارتباط دارد و از نيازهاي مادي و معنوي او آگاه است. او بيشترين زمان را در کنار دختر سپري مي کند و از خواسته هاي قلبي وي آگاهي کامل دارد. از اين رو، قادر است مسائل مهم و ضروري را روشن و آشکارا با دخترش در ميان بگذارد و انجام دادن آن را از وي بخواهد. البته مادر در صورتي مي تواند به نقش آفريني دختر کمک کند که خود، با نقش هاي مورد نظر آشنايي کامل داشته باشد.

پيام متن:

هدف از تربيت دختران، افزون بر بيمه کردن آنان در برابر انحراف هاي ديني و اخلاقي، آموزش نقش هاي مورد نياز وي در زندگي خانوادگي و اجتماعي است، که مناسب ترين معلم در اين زمينه، مادر و بهترين مدرسه براي انجام اين کار، محيط خانه است .

زن و انجام وظيفه هم سو با ويژگي هاي جسماني

هر چند زن و مرد در اصل آفرينش، دو گوهر از يک وجودند و مراحل تکوين و رشد جسمي را به صورت يکسان مي گذرانند، تفاوتهايي نيز با هم دارند که در خور دقت و توجه است. از نظر جسمي و بدني، تفاوت هاي چشم گيري ميان زن و مرد هست که از اين نظر، هر گروه ويژگي هاي مربوط به خود را دارد. زن بر اثر ظرافت و آسيب پذير بودن جسمي، تحمل کارهاي پرانرژي و طاقت فرسا را ندارد. از اين رو، استقامت و پايداري زن در انجام امور مربوط به نقل و انتقال اشياي سنگين و فعاليت هاي فيزيکي، بسيار کمتر از مرد است.
ويژگي هاي جسمي و روحي زن و مرد، منشأ بسياري از تفاوت ها در نقش هاي اجرايي و اجتماعي آن دو در مقام عمل شده است که آثار خود را در سطح جامعه نشان مي دهند. زنان براساس زمينه ها و شرايط وجودي خود، قادر به انجام دادن برخي از وظايف اجتماعي که مردان توان آن را دارند، نخواهند بود. (1)
پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله نيز با توجه به اين امر، پس از ازدواج حضرت علي عليه السلام و فاطمه عليها السلام نوعي تقسيم کاري ميان آن ها به وجود آورد که هماهنگ با وضع جسمي آن دو باشد و هرکدام از آنها به وظايف خاص خود عمل کنند. در حديثي آمده است که پس از ورود فاطمه عليهاالسلام به خانه علي عليه السلام، پيامبر صبحگاهان به خانه علي عليه السلام آمد و علي و فاطمه عليها السلام را در کنار خود نشاند و فرمود: کارهاي داخل خانه همچون غذا پختن، جارو زدن، اداره فرزندان و مانند آن به عهده فاطمه عليهاالسلام و کارهاي بيرون خانه مانند تهيه مواد خوراکي و فراهم ساختن هيزم وظيفه علي عليه السلام باشد. (2)
در حقيقت، اين جداسازي وظايف بر اساس استعداد و توانايي هاي ذاتي زن و مرد صورت گرفت و با شرايط فيزيکي و رواني آن دو هماهنگ بود. به علاوه ، زن و مرد با پذيرفتن مسئوليت هاي ويژه خود، نوعي صفا و صميميت را در فضاي خانه حکم مي کنند.

پيام متن:

هر کدام از زن و مرد بايد وظايف خود را انجام دهند و کارهاي داخل خانه بيشتر به وظيفه زن و امور بيرون خانه وظيفه مرد است. به تعبير مولوي: هر کسي را بهر کاري ساختند.

تربيت اقتصادي دختران

يکي از جنبه هاي تربيت زنان و دختران، تربيت اقتصادي آنان است. اگر زنان و دختران از دانش اقتصاد خانواده بهره مند باشند، بهتر مي توانند به ايفاي نقش خانه داري بپردازند. تربيت اقتصادي به معناي کارآموزي فنون خانه داري و فراگيري شيوه هاي درست مصرف مالي است. آشنا ساختن دختران با آشپزي و تهيه غذاي مناسب بدون اسراف و تباه کردن مواد اوليه، از وظايف مادران است.
قرآن کريم دستورهاي متعددي در زمينه اقتصاد و امور معيشتي مردم دارد و همه آنها را به رعايت ميانه روي در دخل و خرج سفارش مي کند. مسرفين و کساني که در استفاده از منابع و امکانات مادي زياده روي مي کنند، در قرآن از اهل دوزخ شمرده شده اند، آنجا که خداوند مي فرمايد : «و ان المسرفين هم أصحاب النار؛ و مسرفان اهل آتشند.» (غافر : 43)
ايجاد روحيه ميانه روي در دختران، از عوامل مهم در اداره اقتصاد خانواده است، به گونه اي که اين ويژگي در موفقيت و پيدايش رضايت اعضاي خانواده و سازگاري با آنان، به ويژه تأمين رضايت شوهر نقش حياتي دارد. اگر دختر در خانه پدر با روحيه ميانه روي و آينده نگري بزرگ شود، مي تواند آن روش را در خانه شوهر نيز ادامه دهد و زندگي آبرومندي را براي خود و اعضاي خانواده اش فراهم کند. در مقابل، اگر پدر و مادر به تربيت دختر توجه نکنند و او تجمل گرا و خودسر بار آيد، چنين دختري در اداره امور خانه موفق نخواهد بود، چنان که دختران خانواده هاي سرمايه دار که بيشتر در ناز و نعمت بزرگ مي شوند، توانايي چنداني در اداره خانه ندارند. در واقع، بسياري از آنها با توجه به نوع زندگي در خانه پدر، توقع زياد و خواسته هاي نامعقول دارند که شوهران سطح متوسط جامعه، از پاسخ گويي دچار سستي و فروپاشي مي شود.
سيره فاطمه زهرا عليها السلام، الگوي مناسب ميانه روي و قناعت و بي نيازي از مردم است که زنان مسلمان بايد از آن پيروي کنند. جريان انفاق لباس عروسي و بسنده کردن به پيراهن کهنه، از رويدادهاي بسيار زيبا و جالبي است که تنها در شب عروسي دخت پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله فاطمه زهرا عليها السلام واقع شده و در طول تاريخ نظير آن مشاهده نشده است. (3) يکي از آرزوهاي معمول جوانان اين است که مراسم ازدواجشان به عنوان مراسمي که يک بار در زندگي شان اتفاق مي افتد، بايد هر چه با شکوه برگزار شود. اين مسئله، طبيعي است و هر جواني خواهان آن است، ولي حضرت زهرا عليها السلام که تربيت يافته مکتب مکتب وحي بود، فراتر از خواسته ها و گرايش هاي انساني مي انديشيد و با عمل به سيره رسول خدا صلي الله عليه و آله در قناعت ورزي، در همان شب به ياد ماندني زيباترين لباسش را به سائل داد و رضاي خدا و پيامبرش را بر خواسته هاي طبيعي خود مقدم داشت.

پيام متن:

تربيت اقتصادي، در اداره کردن زندگي نقش اساسي دارد و در ايفاي نقش خانه داري و امور معيشتي اثر گذار است. از اين رو، لازم است از دوره کودکي به تربيت اقتصادي دختران اهتمام ورزيد و آنها را با روحيه قناعت و صرفه جويي پرورش داد. زندگي با عزت و شرافت فاطمه زهرا عليهاالسلام که با ايثار و از خود گذشتگي عجين بود،برترين راهنماي زنان و دختران مسلمان است .
بهره برداري درست زن از ويژگي هاي عاطفي و رواني خود
زن از نظر رواني وعاطفي سرشار از مهر و محبت و صفا و صميميت است. ساختار وجودي زن به گونه اي است که در مقايسه با مرد قدرت جذب بيشتري دارد و در ابراز احساس ها و عواطف نيز توان بالايي دارد و اين ويژگي عاطفي و رواني زن، فرصتي است تا او در اداره امور خانواده و تربيت نسل فرزند نقش مهمي را به خوبي و شايستگي ايفا کنند. بر اين اساس، مهم ترين نقشي که از وي انتظار مي رود، جز نقش تربيتي نيست. (4)

پيام متن:

زنان به دليل بهره مندي از عاطفه اي سرشار و رواني لطيف، در امر تربيت فرزندان، از مردان موفق ترند.

دختران و مسائل بلوغ

بر اساس تفاوت هاي جسمي و روحي زن و مرد، شرايط بلوغ و زمان انجام دادن وظايف ديني و مذهبي آنان نيز متفاوت است. دختر زودتر از پسر به تکليف مي رسد و پدر و مادر بايد به اين مسئله توجه داشته باشند. چه بسا ممکن است برخي از خانواده ها از اهميت اين امر بي خبر باشند و سن تکليف فرزندان خود را از ياد ببرند و زماني با خبر شوند که بسياري از تکليف هاي الهي از آنان فوت شده و فرزندان به موقع آنها را انجام نداده اند. دختر بر اساس ويژگي هاي بيولوژيکي و رواني خود، زودتر آماده پذيرش وظايف و آموزه هاي ديني مي شود. اسلام با توجه به اين ويژگي مي خواهد، دختران پيش از پسران در زير خيمه انسان ساز دين و مذهب وارد شوند و معارف اسلامي را بياموزند؛ زيرا انجام دادن عبادت و پاي بندي به وظايف ديني و اسلامي، در اصلاح و تربيت انسان نقش اساسي دارد. خداوند خطاب به مريم – مادر حضرت عيسي عليه السلام – مي فرمايد: «اي مريم ! در برابر پروردگارت خضوع کن و پيشاني بر زمين بگذار و با رکوع کنندگان رکوع کن».(آل عمران : 43)
از بعضي تفسيرها بر مي آيد که اين خطاب در نه سالگي مريم بوده و او پس از آن، همواره در حال عبادت بود تا آنجا که بر اثر عبادت، در رسيدن به کمالات معنوي از بزرگان و دانشمندان عصر خود پيشي گرفت. (5) شايد به اين دليل بود که حضرت مريم با جان و دل پذيراي دستورهاي خدا شد و عاشقانه به عبادت او پرداخت. به هر حال، پاي بندي به انجام دادن وظايف ديني و مذهبي، اين امکان را به دختران مي دهد که زودتر آمادگي لازم را براي ايفا نقش هايي چون مادري و خانه داري پيدا کنند.
از آن جا دختر زودتر از پسر به تکليف مي رسد، آموزش هاي ويژه اي را مي طلبد. بدين معنا که احکام عملي ويژه زنان و دختران، بايد پيش از بلوغ ، به آنان آموزش داده شود تا هنگام روبه رو شدن با آنچه به زوي برايشان پيش مي آيد، دچار مشکل روحي نشوند. چه بسا دختراني که بر اثر بي خبري از آنچه هنگام بلوغ براي دختران اتفاق مي افتد، دچار نگراني و پريشاني رواني و گاه گرفتار پي آمدهاي ناگواري چون بيماري مي شوند. اين مسئله را با تربيت و آموزش به موقع وظايف ديني و آگاه سازي او مي توان کنترل کرد.

پيام متن:

آگاهي دادن به دختر درباره آنچه بر اثر دگرگوني هاي جسمي هنگام بلوغ براي او رخ مي دهد، او را از سرگرداني و افسردگي حفظ مي کند.
برخي نقش هاي سازنده دختران و زنان

1. نقش شوهرداري

مهم ترين نقش مورد انتظار از يک زن، شوهر داري است که پس از پيوند زناشويي مطرح مي شود. اين نقش زنان، در زندگي اجتماعي و خانوادگي تأثير بسزايي دارد. اگر زن در اين زمينه به وظيفه خود به خوبي عمل کند، مي تواند افراد شايسته اي را تربيت کند و تحويل جامعه دهد.
پيدايش عواطف دوستانه و محبت آميز ميان زن و مرد پس از ازدواج، مهم ترين عامل استحکام و پايداري نهاد خانواده به شمار مي رود. وجود مهر و عواطف عاشقانه زن و شوهر، از عنايت هاي ويژه الهي است که بر اساس نياز فطري و طبيعي انسان در سرشت آنها نهاده شده است و اين امر، در جهت رشد و تکامل مادي و معنوي جامعه تأثير گذار است. (6)
روايت هاي اسلامي نيز بر نقش شوهر داري زن تأکيد فراوان دارند و مهم ترين وظيفه او را خوش رفتاري با شوهر مي داند. از جمله عنوان هايي که براي تبيين اين مطلب زياد در احاديث به کار رفته ، «حسن التبعل» (7) است. خانواده يک اجتماع کوچک از جامعه اي بزرگ است و به نظم و انضباط و برقراري امنيت و آرامش نياز شديد دارد و اين رفتار شايسته زن با شوهر، از عوامل مهم برقراري آرامش در کانون خانواده به شمار مي رود.
زندگي سراسر نور حضرت فاطمه زهرا عليها السلام، در اين زمينه سرمشق خوبي براي زنان مسلمان است و زنان بايد روش زندگي را از او بياموزند. همسر بزرگوار فاطمه عليها السلام، حضرت علي عليه السلام درباره شوهرداري او مي فرمايد: « در طول زندگي با فاطمه عليها السلام ، هرگز مخالفتي از او نديدم و هيچ گاه کاري بر خلاف ميل من انجام نداد.» (8) از حضرت فاطمه عليها السلام نيز نقل شده که در آخرين لحظه هاي زندگي ضمن درخواست حلاليت از شوهرش علي عليه السلام مي فرمود :
هر چند مي دانم در طول زندگي کاري بر خلاف رضايت تو انجام ندادم، ولي از پدرم رسول الله صلي الله عليه و آله شنيدم که زني در قيامت وارد بهشت نمي شود، مگر اينکه شوهر از او راضي باشد. (9)

پيام متن:

مهم ترين نقش زن، نقش شوهرداري اوست که منشأ بسياري از آثار مؤثر و سودمند در زندگي مشترک خانوادگي است و برترين الگو در اين زمينه، سيره عملي فاطمه زهرا عليهاالسلام در محيط خانه و رفتار با علي عليه السلام است و زنان بايد از آن حضرت الگوي واقعي بگيرند.

2.نقش مادي

مادر، واژه اي است زيبا و پرجاذبه که در هر مکتب و آييني به عنوان سمبل ايثار و فداکاري شناخته مي شود. آغوش پر مهر مادر، مظهر صفا و صميميت، عشق و محبت، تعهد و وفاداري است که هر مادر با احساسي حاضر است، در راه تأمين نيازهاي مادي و معنوي فرزند و فراهم ساختن وسايل رفاه و آسايش او به هر گونه ايثار و از خودگذشتگي تن دهد. مادر به لحاظ روحي و رواني، آمادگي آن را دارد که در مسير تأمين نيازهاي فرزندان خود همه گونه رنج و زحمت را با جان و دل بپذيرد تا فرزندش به اوج سعادت مادي و معنوي دست يابد.
عنوان مادري، افتخاري است براي زنان که هر بانويي پس از ازدواج در انتظار آن به سر مي برد و اميد مادر شدن را دارد. بر اين اساس، در هر خانواده اي که نوزادي، به ويژه نخستين فرزند به دنيا بيايد، سرور و خوش حالي، همه اعضاي آن را فرا مي گيرد. فرزند افزون بر اينکه ميوه شيرين پيوند زناشويي است، در تحکيم پايه هاي نظام خانواده نيز تأثير بسزا دارد. وجود فرزند در خانواده تا حدودي از پيش آمدن اختلاف ها و درگيري هاي خانوادگي جلوگيري مي کند. بسيارند خانواده هايي که در پي تولد فرزند همه اختلاف هايشان يک باره برچيده شده و به جاي آن، بذر مهر و محبت، از نو در دل زن و شوهر کاشته مي شود و سرانجام، به زندگي سعادت مندي دست مي يابند.
زندگي فاطمه زهرا عليها السلام در عين کوتاه بودن آن، تابلوي درخشاني است در مسير خانواده هاي مسلمان که همه جنبه هاي آشکار و نهان آن، الگوي مناسبي براي مادران امروز جامعه است. ابراز عواطف حضرت زهرا عليها السلام به فرزندان و مهر و محبت ورزي او با آنان، نشان دهنده عمق احساس مادري است. در روايتي نقل شده که هر وقت فاطمه عليها السلام مي خواست با فرزند خردسالش امام حسن عليه السلام بازي کند، او را روي دستش بالا و پايين مي کرد و اين اشعار را زمزمه وار مي خواند:
اشبه اباک ياحسن
و اخلع عن الحق الرسن
واعبد الها ذا منن
و لا توال ذا الاحن
اي حسن جان مانند پدرت باش، ريسمان را از گردن حق بردار. خداي احسان کننده را پرستش کن و با افراد کينه توز دوستي مکن. (10)

پيام متن:

مقام مادري، همانند درختي پر از ميوه است که از ميوه هاي آن، فرزند پروري و آرامش دهي به فضاي خانه است.

3. نقش خانه داري

خانه داري به معناي سامان دهي امور خانه، از وظايف زنان است و اين کار، در رشد و پيشرفت مادي و معنوي خانواده اثر فراوان دارد. برقراري نظم و انضباط و پاکيزگي، فضاي خانه را معطر مي سازد و نشاط روحي و رواني را ميان اعضاي آن حکم فرما مي کند.
خانه داري شامل کارهاي داخل منزل نظير پخت و پز، نظافت، شست و شوي ظروف، پذيرايي ميهمان و مانند آنهاست. انجام دادن اين امور به طور معمول به عهده زنان است؛ زيرا آنها بهتر از مرد از عهده چنين کارهايي برمي آيند.
سيره و رفتار معصومين عليهم السلام به ويژه در سيره حضرت زهرا عليها السلام در محيط خانواده، چراغ روشني فرا راه زنان خانه دار است. حضرت زهراعليها السلام با آن مقام و عظمتي که نزد خدا و پيامبر داشت، نه تنها از انجام دادن کارهاي خانه شانه خالي نمي کرد، به عنوان يک زن خانه دار نقش هاي خانه داري، همسر داري و مادري خود را به خوبي ايفا مي کرد. خانه داري، وظيفه مهمي است که اگر زن به درستي به انجام دادن آن موفق شود، هم خانه اي به همراه آرامش را شکل خواهد داد و هم در تربيت فرزندان گام هاي بلندي بر خواهد داشت.

پيام متن:

ارزش معنوي خانه داري زن در مقايسه با ارزش مادي شاغل بودن اوبيشتر است و عاقلانه آن است که در صورت ضرورت نداشتن شاغل بود زن، به کار مقدس خانه داري بپردازد.

4.نقش تربيتي

در محيط خانه و اجتماع، برجسته ترين نقش زن، نقش تربيتي اوست . اين نقش از آنجا روشن مي شود که کودک نخستين بار در آغوش مادر قرار مي گيرد و آداب و رسوم اجتماعي را از آنجا مي آموزد. کودک از دامن مادر فرا مي گيرد که چگونه با ديگران رفتار کند. چگونگي رفتار مادر با کودک، در شکل دهي ساختار شخصيتي او تأثير بسزا دارد. از اين رو، کارشناسان مسائل تربيتي بر نقش مادر تربيت فرزند همواره تأکيد دارند.
زن، با بهره مندي از عواطف سرشار و مهر و محبت مادري، شايستگي تربيت انسان هاي وارسته و شايسته را دارد. امام خميني رحمه الله عليه مي فرمايد:
نقش زن در جامعه بالاتر از نقش مرد است. براي اينکه زنان و بانوان افزون بر اينکه خودشان يک قشر فعال در همه ابعاد زندگي هستند، قشرهاي فعال را نيز در دامن خودشان تربيت مي کنند. خدمت زن به جامعه، از خدمت معلم بالاتر است و از خدمت همه کس بالاتر است و اين، امري است که انبيا مي خواستند . (11)
بانوان مسلمان مي توانند، نقش تربيتي را از بانوي نمونه اسلام، فاطمه زهرا عليها السلام بياموزند و اينکه آن حضرت چگونه توانست در مدت کوتاه شخصيت هاي والا مقامي مانند حسن، حسين، زينب کبري و ام کلثوم عليهم السلام را پرورش دهد. حضرت فاطمه عليها السلام با وجود گرفتاري ها و مشکلات فراواني که به ويژه پس از رحلت پدر بزرگوارش داشت، توانست نقش هاي خود را در جايگاه يک مادر و مربي در بالاترين حد ممکن ايفا کند. بانويي که ضمن همکاري و هم دلي کامل با شوهر، به تربيت فرزند همت گماشت و با بهره گيري از روش هاي مناسب به اين امر اهتمام ورزيد و انجام وظيفه کرد. اگر زنان و مادران جامعه از سيره و رفتار حضرت زهرا عليها السلام پيروي کنند و روش هاي تربيتي آن بزرگ بانو را پيشه خود قرار دهند، در عرصه هاي گوناگون خواهند توانست به خوبي به وظيفه خود عمل کنند.

پيام متن:

تربيت فرزند، از وظايف اصلي زنان به شمار مي آيد و بايد در اين زمينه به اندازه لازم توجه و دقت به کار برند و همانند فاطمه زهرا عليها السلام فرزندان شايسته اي را پرورش و تحويل جامعه دهند.

پي نوشتها:

1- معاونت پرورشي آموزش و پرورش، منشور تربيتي دختران، انتشارات تربيت، 1378، ص 13.
2- ميرزا حسين نوري، مستدرک الوسائل، مؤسسه آل البيت، ج 2 ، ص 551.
3- نک: محمد مهدي تاج لنگرودي، اخلاق حضرت فاطمه، دفتر نشر ممتاز،1375، ص 86.
4- علي قائمي، سازندگي و تربيت دختران، ص 281 .
5-تفسير نمونه، ج 2، ص 399.
6-نک: هاشمي رفسنجاني، تفسير راهنما، بوستان کتاب، 1382، ج 14، ص 172.
7- وسائل الشيعه، ج 20 ، ص 163.
8- مناقب خوارزمي، ص 353.
9- همان.
10- اخلاق حضرت فاطمه عليهاالسلام، ص 25.
11- جايگاه زن در انديشه امام خميني رحمه الله، ص 132.

منبع: ماهنامه طوبي