نگاهی به زندگانی و شخصیت حضرت عبدالعظیم حسنی

ستایش هایی كه ائمه معصومین(علیه السلام) ازحضرت عبدالعظیم به عمل آورده اند نشان دهنده شخصیت علمی ومورد اعتماد اوست. امام هادی(علیه السلام) اشخاصی را که سؤالی داشتند، راهنمایی می نمودند كه از حضرت عبدالعظیم الحسنی بپرسند.

عبدالعظیم(علیه السلام) فرزند عبدالله بن علی، از نوادگان حضرت امام حسن مجتبی(علیه السلام) است و نسبش با چهار واسطه به آن حضرت می رسد. پدرش عبدالله نام داشت و مادرش فاطمه دختر عقبه بن قیس.

ولادت با سعادت حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) در سال ۱۷۳ هجری قمری در شهر مقدّس مدینه واقع شده است و مدّت ۷۹ سال عمر با بركت او با دوران امامت چهار امام معصوم یعنی امام موسی كاظم(علیه السلام)، امام رضا علیه السّلام، امام محمّدتقی (علیه السلام) و امام علی النّقی(علیه السلام) مقارن بوده، محضر مبارك امام رضا(علیه السلام)، امام محمّد تقی (علیه السلام) و امام هادی(علیه السلام) را درك كرده و احادیث فراوانی از آنان روایت كرده است.

این فرزند حضرت پیامبر(ص) از آنجا كه از نوادگان حضرت امام حسن مجتبی(علیه السلام) است به حسنی شهرت یافته است.

حضرت عبدالعظیم الحسنی(علیه السلام) از دانشمندان شیعه و از راویان حدیث ائمه معصومین علیهم السّلام و از چهره های بارز و محبوب و مورد اعتماد، نزد اهل بیت عصمت علیهم السّلام و پیروان آنان بود و در مسایل دین آگاه و به معارف مذهبی و احكام قرآن، شناخت و معرفتی وافر داشت.

ستایشهایی كه ائمه معصومین(علیه السلام) از وی به عمل آورده اند، نشان دهنده شخصیت علمی و مورد اعتماد اوست؛ حضرت امام هادی(علیه السلام) گاهی اشخاصی را سؤال و مشكلی داشتند، راهنمایی می فرمودند كه از حضرت عبدالعظیم الحسنی(علیه السلام) بپرسند و او را از دوستان حقیقی خویش می شمردند و معرّفی می فرمودند.

در آثار علمای شیعه نیز، تعریفها و ستایشهای عظیمی درباره او به چشم می خورد، آنان از او به عنوان عابد، زاهد، پرهیزكار، ثقه، دارای اعتقاد نیك و صفای باطن و به عنوان محدّثی عالیمقام و بزرگ یاد كرده اند؛ در روایات متعدّدی نیز برای زیارت حضرت عبدالعظیم(علیه السلام)، ثوابی همچون ثواب زیارت حضرت سید الشهدا، امام حسین(علیه السلام) بیان شده است.

زمینه های مهاجرت حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) از مدینه به ری و سكونت در غربت را باید در اوضاع سیاسی و اجتماعی آن عصر جستجو كرد. خلفای عبّاسی نسبت به خاندان حضرت پیامبر(ص) و شیعیان ائمه(علیه السلام) بسیار سختگیری می كردند. یكی از بدرفتارترین این خلفاء متوكّل بود كه خصومت شدیدی با اهل بیت (علیهم السّلام) داشت، و تنها در دورۀ او چندین بار مزار حضرت امام حسین(علیه السلام) را در كربلا تخریب و با خاك یكسان ساختند و از زیارت آن بزرگوار جلوگیری به عمل آوردند.

سادات و علویون در زمان او در بدترین وضع به سر می بردند. حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) نیز از كینه و دشمنی خلفا در امان نبود و بارها تصمیم به قتل آن حضرت گرفتند و گزارشهای دروغ سخن چینان را بهانه این سختگیری ها قرار می دادند، در چنین دوران دشوار و سختی بود كه حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) به خدمت حضرت امام هادی (علیه السلام) رسید و عقاید دینی خود را بر آن حضرت عرضه كرد، حضرت امام هادی(علیه السلام) او را تأیید فرموده و فرمودند: تو از دوستان ما هستی.

دیدار حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) در سامرا با حضرت امام هادی(علیه السلام) به خلیفه گزارش داده شد و دستور تعقیب و دستگیری وی صادر گشت. او نیز برای مصون ماندن از خطر، خود را از چشم مأموران پنهان می كرد و در شهرهای مختلف به صورت ناشناس رفت و آمد می كرد و شهر به شهر می گشت تا به ری رسید و آنجا را برای سكونت انتخاب كرد. علّت این انتخاب به شرایط دینی و اجتماعی ری در آن دوره بر می گردد كه وقتی اسلام به شهرهای مختلف كشور ما وارد گشت و مسلمانان در شهرهای مختلف ایران به اسلام گرویدند. از همان سالها ری یكی از مراكز مهمّ سكونت مسلمانان شد و اعتبار و موقعیت خاصّی پیدا كرد. زیرا سرزمینی حاصلخیز و پرنعمت بود، عمرسعد هم به طمع ریاست یافتن بر ری در حادثه جانسوز كربلا، حضرت حسین بن علی(علیه السلام) را به شهادت رساند. در ری هم اهل سنّت و هم از پیروان اهل بیت (علیهم السّلام) زندگی می كردند و قسمت جنوبی و جنوب غربی شهر ری بیشتر محلّ سكونت شیعیان بود.

حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) به صورت یك مسافر ناشناس، وارد ری شد و در محلّه ساربانان در كوی سكّة الموالی به منزل یكی از شیعیان رفت، مدّتی به همین صورت گذشت. او در زیرزمین آن خانه به سر می برد و كمتر خارج می شد، روزها را روزه می گرفت و شبها به عبادت و تهجّد می پرداخت، تعداد كمی از شیعیان او را می شناختند و از حضورش در ری خبر داشتند و مخفیانه به زیارتش می شتافتند، امّا می كوشیدند كه این خبر فاش نشود و خطری جانِ حضرت را تهدید نكند.

پس از مدّتی، افراد بیشتری حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) را شناختند و خانه اش محلّ رفت و آمد شیعیان شد، نزد او می آمدند و از علوم و روایاتش بهره می گرفتند و عطر خاندان عصمت (علیهم السّلام) را از او می بوئیدند و او را یادگاری از امامان خویش می دانستند و پروانه وار گردِ شمعِ وجودش طواف می كردند.

حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) میان شیعیان شهرری بسیار ارجمند بود و پاسخگویی به مسایل شرعی و حلّ مشكلات مذهبی آنان را برعهده داشت. این تأكید، هم گویای مقام برجسته حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) است و هم می رساند كه وی از طرف حضرت امام هادی(علیه السلام) در آن منطقه، وكالت و نمایندگی داشته است. مردم سخن او را سخن امام(علیه السلام) می دانستند و در مسایل دینی و دنیوی، وجود او محور تجمّع شیعیان و تمركز هواداران اهل بیت (علیهم السّلام) بود.

روزهای پایانی عمر پربركت حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) با بیماری او همراه بود. آن قامت بلند ایمان و تلاش، به بستر افتاده بود و پیروان اهل بیت در آستانه محرومیت از وجود پربركت این سید كریم قرار گرفته بودند. اندوه مصیبتهای پیاپی مردم و روزگار تلخ شیعیان در عصر حاكمیت عبّاسیان برایش دردی جانكاه و مضاعف بود. در همان روزها یك رویای صادقانه حوادث آینده را ترسیم كرد؛ یكی از شیعیان پاكدل ری، شبی حضرت رسول(ص) را در خواب دید. حضرت پیامبر اكرم(ص) به او فرمود: فردا یكی از فرزندانم در محلّه سكّة المولی چشم از جهان فرو می بندد، شیعیان او را بر دوش گرفته به باغ عبدالجبّار می برند و نزدیك درخت سیب به خاك می سپارند.

سحرگاه به باغ رفت تا آن باغ را از صاحبش بخرد و افتخار دفن شدن یكی از فرزندان پیامبر(ص) را نصیب خویش سازد، عبدالجبّار كه خود نیز خوابی همانند خوابِ او را دیده بود، به رمز و راز غیبی این دو خواب پی برد و برای اینكه در این افتخار، بهره ای داشته باشد، محلّ آن درخت سیب و مجموعه باغ را وقف كرد تا بزرگان و شیعیان در آنجا دفن شوند.

همان روز حضرت چشم از جهان فرو بست. خبر درگذشت این نواده رسول اكرم(ص) دهان به دهان گشت و مردم با خبر شدند و جامه های سیاه پوشیدند و بر در خانه حضرت عبدالعظیم الحسنی(علیه السلام) گریان و مویه كنان گرد آمدند. پیكر مطهّر او را غسل دادند. به نقل برخی مورّخان در هنگام غسل، در جیب پیراهن او كاغذی یافتند كه نام و نسب خود را در آن نوشته بود. بر پیكر او نماز خواندند. تابوت او را بر دوش گرفتند و با جمعیت انبوه عزادار به سوی باغ عبدالجبّار تشییع كردند و پیكر مطهّرش را در كنار همان درخت سیب كه رسول خدا(ص) به آن شخص اشاره كرده بود، دفن كردند تا پاره ای از عترت مصطفی(ص) در این باره به امانت بماند و نورافشانی كند و دلباختگان خاندان پیامبر(ص) از مزار این ولی خدا فیض ببرند.

فضائل حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) از زبان ائمه(علیه السلام)

ابن قولویه در کامل الزّیارات (باب ۱۰۷ صفحه ۳۲۴) از علیبن حسین ابن موسی بن بابویه و او از محمّد ابن یحیی اشعری عطار قمی روایت کرده یکی از اهالی ری گفت بر حضرت ابوالحسن العسکری امام هادی(علیه السلام) وارد شدم آن جناب از من پرسید کجا بودی؟

عرض کردم به زیارت سیدالشهدا(علیه السلام) رفته بودم آن حضرت فرمود: بدان و آگاه باش اگر قبر عبدالعظیم حسنی(علیه السلام) را که در نزد شماست زیارت کرده بودی مثل آن است که حضرت حسین بن علی را در کربلا زیارت کرده باشی.

گفتار علماء درباره حضرت عبدالعظیم(علیه السلام)

نجاشی در رجال خود حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) را پس از ذکر شجره اش صاحب خطبه امیر المؤمنین(علیه السلام) ذکر نموده است. مرحوم میرزا حسین نوری محدّث قرن اخیر در مستدرک الوسائل صفحه ۶۱۴ ذکر نام و معروفیت وی را به امانت و راستگویی و درستکاری و اهل زهد و عبادت بودن تأکید می نماید و از قول حضرت ابوالحسن الهادی(علیه السلام) پاداش زیارت او را بهشت می داند.

مرحوم کجوری در روح و ریحان از قول سید مرتضی علم الهدی حدیث عرض دین آن حضرت را نقل کرده است. مرحوم مجلسی در هدیة الزائرین ص ۵۴۶ از مزارات معلوم و مشهور، مرقد منّور حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) را در مقابل شجره ری ذکر می کند. شیخ الطّائفه در رجال خود حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) را از اصحاب امام هادی(علیه السلام) ذکر کرده و در پایان نام اورا به رضی الله عنه یاد نموده که رضی الله عنه نزد اصحاب حدیث با اهمیت است. علّامه حلّی در خلاصه الاقوال، حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) را جزء ثقات و ممدوحین ذکر کرده مرحوم صدوق(ره) در صفحه ۹۲ ثواب الاعمال از محاسن برقی حدیثی را از حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) نقل کرده و صاحب محاسن او را رضی قلمداد نموده است.

مرحوم صدوق(ره) در من لا یحضره الفقیه کتاب صوم باب یوّم الشّک حدیثی را از قول حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) نقل نموده و گفته این حدیث نادر است و من جز در طریق عبدالعظیم(علیه السلام) ندیده ام و او هم مرضی است، این گفتار نهایت اعتماد را می رساند.

محمّد ابن علی اردبیلی در جامع الرّواه گفتار شیخ طوسی(ره) و نجاشی را ذکر کرده است. مرحوم میرداماد رحمت الله علیه در راشحه خامسه از (رواشح السّماویه) گفته : واضح است که طریق عبدالعظیم حسنی(علیه السلام) مدفون در مسجد شجره ری (حسن) شمرده شود زیرا که اهل حدیث و علما رجال وی را مدح و توصیف و تمجید نموده اند. اگر چه در گفتار علما به توثیق او تصریح نشده است من معتقدم افراد روشن و بصیری که در حدیث تخصّص داشته و در حالت رجال و محدّثین مطالعات کافی دارند از اینکه تصریح به توثیق این محدّث بزرگوار نشده اظهار ناراحتی می کنند و این سکوت را زشت می شمارند. مگر حضرت هادی (علیه السلام) به او نفرمود، تو به حقّ از دوستان ما هستی؟ این فرمایش امام(علیه السلام) جامع ترین تعریف درباره حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) با در نظر گرفتن شرافت، نسب و عظمت خانوادگی اوست.

اکنون تمام اینها دلالت دارد که وی مردی شریف و بزرگوار خوش نفس و خوش عقیده بوده و اخباری که در زیارت او از امام علی النّقی(علیه السلام) رسیده و محدّثین بزرگی چون صدوق(ره) و ابن قولویه(ره) آنها را در کتب خود ذکر کرده اند شاهد گویائی از مقام ارجمند وی در نزد معصومین (علیهم السّلام) است و گفتار دو عالم بزرگوار فوق الذکر کفایت می کند که طریق حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) را در درجه عالی از صحت بدانیم و اخبار و احادیث منقول وی را در اعداد “صحاح” بشماریم مرحوم شیخ عبدالله ممقانی در تنقیح المقال درباره حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) سخن گفته، نوشته است علّت عدم تصریح محدّثین و فقها به توثیق ایشان جلالت و بزرگواری وی را ثقه ذکر کنند، زیرا مقام آن حضرت والاتر از ثقه می باشد. مرحوم شیخ عبّاس قمی(ره) در سفینه البحار گفتار صاحب بن عباد و بقیه علما را آورده و در مورد زیارت ایشان فضیلت زیادی را ذکر نموده است.

روایات حضرت عبدالعظیم(علیه السلام)

حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) به عنوان یكی از محدثین مشهور، روایات متعددی را از معصومین(علیهم السّلام) نقل نموده است.

در این مقال به ذكر برخی از احادیث مذكور می پردازیم.

حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) با چند واسطه از قول اسباط گوید: در خدمت حضرت امام صادق(علیه السلام) بودم. مردی از وی درباره آیه شریفه (ان فی ذالك لایات للمتوسّمین …و انها لبسبیل مقیم) سوال می كرد، راوی گفت: حضرت بدو فرمودند: مقصود از متوسّمین، ما هستیم و سبیل مقیم نیز راهی است كه ما آن را بپا داشته ایم، یعنی باید از طریق ما بروند تا به سر منزل مقصود برسند.

حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) از امام رضا(علیه السلام) روایت کرده که آن جناب فرمود: سلام مرا به دوستانم برسان و به آنها بگو در دلهای خود از برای شیطان راهی باز نکنند و آنها را امر کن به راستگوئی در گفتار و ادای امانت و این عمل آنها موجب نزدیکی به من می شود.

حضرت عبدالعظیم حسنی(علیه السلام) از حضرت جواد(علیه السلام)، ایشان از پدرش و او از جدّش روایت کرده که فرمود: از حضرت صادق(علیه السلام) شنیدم می فرمود: سرپیچی از فرمان و دستورات پدر و مادر از گناهان بزرگ است زیرا خداوند(عاق) را ستمگر و بدبخت معرفی فرموده و او را به سخت ترین عذابها وعده داده است.

حضرت عبدالعظیم حسنی(علیه السلام) فرمود : به حضرت جواد(علیه السلام) عرض کردم، از پدرانت برای من حدیثی روایت فرما. حضرت فرمود: پدرم از جدش و او از پدرانش از حضرت امیر المومنین(علیه السلام) روایت کرده که فرمود: شما هرگز نمی توانید مردم را به‌وسیله ثروت و مالی که در دست دارید به خود متوجّه سازید، بلکه آنان را به‌وسیله اخلاق و روش صحیح به خود نزدیک کنید. گوید عرض نمودم بیشتر بیان نمائید، فرمودند: بد توشه ای است برای روز قیامت دشمنی کردن با بندگان خدا… .

حضرت عبدالعظیم حسنی(علیه السلام) فرمود، از حضرت ابوالحسن هادی(علیه السلام) شنیدم می فرمود: مقصود از (رحیم) از رحمت و آمرزش دور شدن، و از درگاه خداوند رانده شدن میباشد (و او شیطان است) و هیچ مؤمنی او را به یاد نمی آورد مگر با لعن و نفرت.

حضرت عبدالعظیم الحسنی(علیه السلام) از حضرت امام جواد(علیه السلام) و او از پدرانش (علیهم السّلام) و آنها از حضرت امام سجّاد(علیه السلام) روایت فرمودند که: روزی سلمان فارسی، ابوذر غفاری را به خانۀ خود میهمان کرد و از میان انبان (کیسه)، تکّه نان ِخشکی بیرون کشید و قدری آب بر آن پاشید. ابوذر گفت: چقدر خوب می شد که همراهِ نان، قدری نمک هم بود! سلمان برخاست و رفت و ظرف آب خود را گرو گذاشت و مقداری نمک تهیّه کرد و آن را در مقابل ابوذر گذارد، ابوذر از آن نمک به آن نان می پاشید و میل می کرد و می گفت: خداوند را سپاسگزارم که ما را تا این اندازه قناعت روزی فرموده: سلمان گفت «اگر قناعت در کار بود، ظرف آب به گِرو نمی رفت».

حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) می فرماید: روزی به خدمت حضرت امام محمد تقی(علیه السلام) رسیدم و این گفتار دلنشین را از امام شنیدم که فرمود: “ملاقاه الاخوان نشره و تلقیح للعقل و ان کان نظرا قلیلا” دیدار دوستان آرامش و سلامت عقل را در پی دارد، اگر چه دیداری کوتاه باشد.

روزی حضرت امام رضا(علیه السلام) رو به حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) فرمود و چند توصیۀ راهگشای اخلاقی به او آموخت تا به شیعیان و یاران ابلاغ کند. متن فرمایش چنین بود: ای عبدالعظیم، سلام مرا به دوستان برسان و به آنها بگو:

* شیطان را به دلهای خویش راه ندهند.

* درگفتار خویش، راستگو باشند و امانت را ادا کنند.

* از جدال و نزاع بیهوده ای که سودی برایشان ندارد دوری کنند و خاموشی را پیشه خود سازند.

* به همدیگر روی آورند و به دیدار و ملاقات هم بروند «فان ذلک قربه الیَّ» زیرا اینکار موجب نزدیکی به من است.

* آنان خود را به دشمنی و بدگویی با یکدیگر مشغول نسازند، زیرا با خود عهد کرده ام که اگر کسی چنین کاری انجام دهد و دوستی از دوستانم را ناراحت کند یا به خشم آورد، خداوند را بخوانم تا او را در دنیا با شدیدترین عذابها مجازات کند و در آن سرا نیز از زیانکاران خواهد بود.

* به ایشان بگو: همانا پروردگار نیکوکارانشان را آمرزیده و از خطای گنهکارانشان درگذشته است، مگر کسانی که به خدا شرک ورزیده یا دوستی از دوستانم را آزرده، یا کینه آنها را با دل بگیرد. بدرستی که خداوند او را نخواهد بخشید تا آنکه از کردار ناشایست خویش دست بکشد، هر گاه از این اعمال نادرست دوری گزیند، آمرزش خدا را شامل خود گردانیده است وگرنه، روح ایمان از قلبش بیرون رفته و از ولایت ما خارج گشته است و بهره ای از ولایت ما نخواهد برد «و اعوذبک من ذلک»

روزی حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) از حضرت امام هادی(علیه السلام) شنید که فرمود: همانا پروردگار، ابراهیم را دوست خود گرفت، زیرا که او بر حضرت محمد(ص) و اهل بیتش (علیهم السّلام) بسیار صلوات می فرستاد.

حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) می فرماید: روزی در محضر مبارک امام جواد(علیه السلام) بودم. عرض کردم: ای فرزند رسول خدا(ص) حدیثی از پدران بزرگوارت(علیه السلام) برای من روایت فرمائید. حضرت امام جواد(علیه السلام) فرمود: پدرم(علیه السلام) از جدّم(علیه السلام) و او از پدرانش (علیهم السّلام) و آنان از حضرت امیرمؤمنان(علیه السلام) روایت کرده اند که فرمود:

*هر کس خود را بی نیاز بداند (در امور مهم بدون مشورت عمل کند) خود را درخطر افکنده است.

*هر کس در دام خودبینی افتاد، نابود خواهد شد.

*هر کس یقین کند آنچه را می دهد عوض دارد هرگز در بخشش و احسان کوتاهی نخواهد کرد.

حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) روایت فرماید که حضرت امام جواد(علیه السلام) فرمود: که وجود مقّدس حضرت امیرالمؤمنین علی ابن ابیطالب(علیه السلام) فرمود: ارزش هر کس به اندازه اعمال نیکوی اوست.

حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام) به محمّد بن مسلم فرمود: مردم تو را گول نزنند، زیرا که مسئولّیت کارهای تو، به خودت متوجّه است و به آنها ارتباط ندارد. ایّام عمرت را به کارهای بیهوده نگذران،. روزهای زندگی را به چون و چرا به هدر مده، زیرا همراه تو کسانی هستند که کارهای روزانۀ تو را محاسبه و یادداشت می کنند. اگر عمل نیکی را انجام دادی، گرچه کوچک باشد، حقیر مشمار، برای اینکه آن را خواهی دید در جایی که تو را خشنود سازد، و اگر کار بدی انجام دادی، آن را نیز کوچک مشمار زیرا که به تو خواهد رسید. در هنگامی که تورا بدحال سازد، و نیکی کن، بدرستی که من چیزی را ندیدم که انسان را از زودتر به مقصد رساند از عمل خوبِ تازه ای که در مقابل گناه کهنه ای انجام دهد.

حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) روایت فرماید که روزی به وجود مقدّس حضرت امام جواد(علیه السلام) عرض کردم: ای فرزند رسول خدا(ص) حدیثی از پدران بزرگوارت (علیهم السّلام )برای من روایت فرمائید.

حضرت امام جواد(علیه السلام) از قول پدر و جّد و از وجود مقدّس حضرت امیر المؤمنین (علیهم السّلام) روایت فرمود که:

المرء مخبوءٌ تحت لسانه.

دانش و شخصیت هر کس در زیر زبانش مخفی است.

ما هلک امرء عرف قدره.

هر کس قدر خود را بشناسد، هلاک نمی شود.

التّدبیر قبل العمل یومنک من النّدم

تدبیر و اندیشیدن پیش از انجام هر کار، تو را از پشیمانی نگه می دارد.