جرعه ای از زلال وحی (انفاق در قرآن)

 واژه انفاق، مصدر باب اِفعال، از ریشه نَفَقة است و در معنای آنچه خرج و مصرف می شود، به کار می رود. در اصطلاح، انفاق خرج کردن مال در راه خداوند است ؛ چه مستحبی و چه وجوبی. در مقابل این اصطلاح، بُخل قرار دارد، که خودداری انسان از خرج مال در راه خداست و صفت بسیار مذموم و نکوهیده ای است. در فرهنگ اسلامی، از انفاق مستحب تحت عنوان صدقه یاد می شود و در اصطلاح قرآن، انفاق واجب، همان زکات است. در قرآن کریم، در آیات بسیاری، بر موضوع انفاق و لزوم توجّه به آن تأکیده شده و برای این کار، پاداش و اجر زیادی ذکر گردیده است.
جایگاه انفاق
از تدبّر در آیات قرآن کریم و احادیث اسلامی، چنین معلوم می شود که انفاق، یکی از مهم ترین اصول تربیتی در سیاست اجتماعی و مکتب اقتصادی اسلام است؛ اصلی که همه جوانب زندگی آدمی را در برمی گیرد، ولی اهمیّت بیشتر آن، در تأثیر اقتصادیِ تکامل آفرین و حیات بخشِ آن تبلور می یابد ؛ زیرا اساس فقر و نیازمندی را از بین طبقات پایین جامعه ریشه کن ساخته، از پیدایش تکاثر و اتراف، که موجب انباشت دارایی و امکانات جامعه در دست سرمایه داران است، جلوگیری به عمل می آورد. از آنجا که هدف اساسی مکتب الهی اسلام، برقراری قسط و عدل در جامعه است، انفاق یکی از مهم ترین اصول اسلامی است که به تحقق عدل و قسط کمک می کند و بر این اساس، از شمار بزرگ ترین تکالیف اسلامی و اصول عملی محسوب می گردد.
انفاق در روایات
یکی از خطرهای بزرگی که آدمی را همواره در طول زندگی تهدید می کند، برخورد نامناسب با مال و دارایی است. خداوند متعال همان گونه که اسراف را حرام کرده، انباشتن بی رویّه مال را نیز ممنوع می داند. پیامبراکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «ما پیامبران برای جمع مال مبعوث نشده ایم، بلکه برای انفاق آن مبعوث گشته ایم». امیرمؤمنان علی علیه السلام آنجا که به بخشیدن مال و ایثار به دیگران سفارش می کند، می فرماید: «بخشنده و ایثارگر باش، و میانه روی را پیشه کن و غیر از این دو نباش؛ یعنی بُخل و اسراف کاری را کنار بگذار». امام باقر علیه السلام هم در اشاره به این امر، می فرماید: «خداوند، گنج ساختن و اندوختن بی رویّه زر و سیم را حرام کرده، به انفاق آن در راه خدا سفارش می کند».
سفارش به انفاق در قرآن
قرآن کریم در آیات بسیاری، بر موضوع انفاق در راه خدا تأکید می کند و خودداری از انفاق را، هلاکت به دست خود و نابودی توصیف می نماید، آنجا که می فرماید: «در راه خدا انفاق کنید و خود را با دست های خویش به هلاکت میندازید و احسان کنید؛ که خدا احسان کنندگان را دوست می دارد».
انفاق، رکنی از ایمان
در برخی از آیات قرآن، آنجا که سخن از مؤمنان به میان می آید، برای آنان ویژگی هایی ذکر می شود که یکی از آنها، پای بندی به انفاق در راه خداست. در سوره انفال در وصف مؤمنان می خوانیم: «از آنچه برای ایشان روزی کرده ایم، به دیگران انفاق می کنند». در روایات اهل بیت علیهم السلام از جمله ویژگی های مؤمنان واقعی، بخشش و انفاق در راه خدا ذکر شده است. امام سجاد علیه السلام می فرماید: «یکی از ویژگی های اخلاقی مؤمن، انفاق به میزان قدرتی است که دارد ؛ یعنی هر چند تنگدست باشد، باز از انفاق غافل نیست و به تناسب امکاناتش انفاق می کند». حضرت امام صادق علیه السلام در روایتی، ویژگی خاصّ مؤمن را انفاق کردن در راه خدا ذکر می کند و می فرماید: «مؤمن کسی است که… زیادی مال و ثروت خویش را در راه پروردگار عالم انفاق کند».
انفاق از چه چیز؟
قرآن کریم، انفاق به دیگران را یکی از ویژگی های خوب پرهیزکاران ذکر می کند و می فرماید: «پرهیزکاران، کسانی هستند که به غیب ایمان می آورند، نماز را به پا می دارند و از آنچه برای آنان روزی کرده ایم، انفاق می کنند». با دقت در این آیه، در می یابیم که پرهیزکاران، کسانی هستند که نه تنها از اموال خود، که از آنچه روزی و نصیب آنها شده، مانند علم و دانش، نیروهای جسمانی، موقعیت های اجتماعی و آبرو و حیثیّت در کمک به دیگران استفاده می کنند. امام صادق علیه السلام در تفسیر این بخش از آیه می فرماید: «مفهوم این عبارت آن است که مردم پرهیزکار، علوم و دانش هایی را که به آنها تعلیم داده ایم، نشر می دهند و به نیازمندان می آموزند»؛ به این دلیل که به طور معمول، انفاق را، انفاق مالی می دانند، امام علیه السلام با ذکر این انفاق معنوی، گستردگی دامنه و مفهوم انفاق را روشن می کنند؛ وگرنه، منظور ایشان، انحصار مفهوم انفاق در دانش نیست.
انفاق ارزشمند
در فرهنگ اسلامی، ارزشمندی کارها با میزان اخلاص انجام دهنده آن و برای خدا بودن کار سنجیده می شود. هر کاری که با انگیزه جلب رضایت خدا انجام گیرد و نیّت و انگیزه دیگری در آن نباشد، از ارزش و اهمیّت بیشتری برخوردار است. در موضوع انفاق هم، آن قبیل از انفاق ها ارزشمندند که انجام دهنده آن، پیش و بیش از هر چیزی، به انگیزه الهی توجّه داشته باشد. عالم بزرگ، مرحوم طبرسی در تبیین مراد آیه ای از قرآن که به معرفی نیکوکاران و کارهای نیک می پردازد، می فرماید: «نیکوکار، کسی است که… مال را در راه محبّت خدا و فقط برای خدا انفاق کند». همچنین آیه دیگری تصریح شده که انفاق در راه خدا، در صورتی در پیشگاه الهی مورد قبول خواهد بود که به دنبالِ منّت یا چیزی که موجب آزار و رنجش نیازمندان می شود، نباشد ؛ وگرنه این کار، اجر و پاداش انفاق را از بین می برد وارزش آن را تباه می سازد.
شایسته ترین مال برای انفاق
در آیات بسیاری که به انفاق در راه خدا توصیه شده، بر این حقیقت هم تأکید گردید. که افراد، از چیزی که بیشتر دوست دارند، انفاق کنند، نه آنچه را نیازمندان قبول می کنند و می پسندند؛ زیرا فقیران، به جهت شدّت فشار فقر و نیازمندی، حتی حاضر به پذیرفتن اشیا و امور ناچیز هم هستند.
قرآن کریم در آیات متعددی، مؤمنان را به این نکته توجه می دهد؛ از جمله می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید، از قسمت های پاکیزه اموالی که به دست آورده اید،… انفاق کنید و به سراغ قسمت های ناپاک و غیرخالص اموال نروید که خودتان هم حاضر به پذیرفتن آنها نیستید». نیز در آیه دیگری تصریح می شود که: «شما به بِرّ و نیکی دست نخواهیدیافت، مگر اینکه از آن چیزهایی که خودتان دوست دارید، انفاق کنید». باتوجه به این فرمان هاست که وقتی حضرت زهرا علیهاالسلام در شب عروسی خود می خواهد به فقیری انفاق کند، پیراهن نو عروسیِ خود را که دوست داشتنی ترین وسیله حضرت در آن لحظه بود، به فقیر می بخشد.
شیوه درست انفاق
قرآن کریم و روایات معصومان، دو شیوه آشکار و نهان را برای انفاق بیان داشته اند. قرآن کریم، هر دو نوع انفاق را، شایسته و خوب می داند و می فرماید: «اگر انفاق ها را آشکار کنید، خوب است و اگر آنها را مخفی ساخته، به نیازمندان بدهید، برای شما بهتر است». بعضی از مفسران گفته اند در مورد انفاق واجب، بهتر است همیشه آشکار انجام گیرد، ولی به یقین، شیوه انفاق، به شرایط و موقعیت بستگی دارد. در پاره ای از موارد که این کار اثر تشویقی دارد و لطمه ای به اخلاص انسان نمی زند، بهتر است انفاق به صورت آشکار انجام گیرد و در مواردی که بیم ریاکاری یا آسیب به آبروی نیازمندان می رود، بهتر است انفاق مخفیانه انجام گیرد.
اقسام مردم در برخورد با انفاق
مردم در مقام انفاق، به گروه هایی تقسیم می شوند: گروه اوّل، کسانی هستند که تحت تأثیر گفته های شیطان که آنان را از فقر می ترساند، از انفاق خودداری می کنند. در اصطلاح به این گروه «لئیم» گفته می شود. گروه دیگر، کسانی هستند که در حال فراوانی نعمت انفاق می کنند، ولی به هنگام تنگ دستی، از آن دور می شوند که این گروه را «بخیل» می گویند. گروه سوم، آن دسته از مردم باایمان اند که در سایه یقین و ایمان والایی که دارند، تنها به رضای الهی می اندیشند. آنان فارغ از اندیشه فقر و غنا، به محض توجّه به دستور الهی، تا اندازه ای که در توان دارند، انفاق می کنند.
انفاق، راه رهایی از دنیا پرستی
در جهان بینی اسلام، دنیا مزرعه آخرت است، ولی گاه در نتیجه دچار شدن به غفلت و عدم مراقبت، نوع علاقه و ارتباط انسان با دنیا از حالت ابزار و زمینه تعالی بودن تغییر شکل داده، به صورت هدف در می آید و این راه و ابزار درست تکامل معنوی، خود زنجیر و بند پای سیر و سلوک می شود و در نتیجه، حرکت و تلاش و آزادی به توقف و رضایت و اسارت مبدّل می گردد. از شمار اموری که در اصلاح رابطه انسان با دنیا بسیار به آن توصیه می شود، انفاق است. انفاق افزون بر پاک کردن انسان از صفات نکوهیده ای چون بُخل و حرص و آز، زمینه دنیا دوستی و دنیاپرستی را از بین می برد. از این رو، خداوند در قرآن به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دستور می دهد که: «از اموال آنان صدقه و آنچه انفاق کردنی است بگیر، تا آنان را از آلودگی های روحی، پاک و مطهّر سازی».
آثار انفاق
انفاق که یکی از آموزه های مهمّ اسلامی است، بارها در قرآن مورد تأکید قرار گرفته است. گرچه از اصل توصیه و سفارش های اکید قرآن، می توان به نقش مهمّ و اساسی آن در نظام زندگی دنیوی و تحصیل و تأمین سعادت اخروی انسان پی برد، با این همه، در مجموعه آیات قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام به قسمتی از آثار و برکات این عمل شایسته تصریح شده است که آشنایی با این امور، نقش زیادی در تشویق مردم به رعایت این تکلیف الهی دارد. برخی از این آثار عبارت است از: انفاق نه تنها مایه کم شدن نعمت ها نیست، که موجب فزونی آنهاست. در موارد بسیاری، انفاق از به ورطه هلاکت افتادن جوامع جلوگیری می کند. انفاق، راه رسیدن انسان به رستگاری است. انفاق، موقعیت ایمان انسان را تثبیت می کند. هر چه انفاق کنید، خداوند عوض آن را به شما خواهد داد؛ چرا که او بهترین روزی دهندگان است. انفاق، موجب عاقبت به خیریِ انسان در عالم آخرت خواهد شد.
بازگشت سود اصلی انفاق به انسان
در اسلام، همواره بر این حقیقت تأکید شده که نتیجه تمام کارهای خوب و بد آدمی، در درجه اوّل به خود انسان باز می گردد. انفاق هم گرچه آثار فراوان اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بر کل جامعه دارد، امّا اثر مثبت آن، ابتدا برای انفاق کننده است که او را در مسیر کمال یابی به پیش می برد. قرآن کریم بارها بر این حقیقت تصریح کرده و می فرماید: «هر مالی که انفاق کنید، برای خود کرده اید». نیز در آیه ای دیگر آمده است: «انفاق کنید تا چیزی برای خود اندوخته باشید». امام علی علیه السلام هم در اشاره به این حقیقت، می فرمایند: «نیاز نیکوکاران به انجام کارهای نیک، بیش از نیاز نیازمندان به آنهاست؛ زیرا پاداش، افتخار و نام نیک آن کار شایسته، برای خود آنها باقی خواهد بود. پس هر وقت کسی کار نیکی انجام می دهد، بداند که نخستین کسی که از سود آن برخوردار می شود، خود اوست. بنابراین، نباید برای کاری که انسان به سود خود انجام می دهد، خواستار سپاسگزاری از دیگران باشد».
انفاق شوندگان
یکی از مسایل مهمّ در مورد انفاق، این است که به چه کسانی باید انفاق کرد؟ در قرآن تصریح شده است: «هر خیر و نیکی (سرمایه سودمند مادی و معنوی) که انفاق می کنید، باید برای پدر و مادر، نزدیکان، یتیمان، مستمندان و درراه ماندگان باشد، و هر کار خیری که انجام دهید، خداوند از آن آگاه است». در روایات اهل بیت علیهم السلام هم به شیوه های گوناگون، به موارد انفاق اشاره شده است؛ از جمله رسول خدا صلی الله علیه و آله در روایتی می فرماید: «خوشا به حال کسی که مالی را از غیر راه گناه و معصیت به دست می آورد و آن را در غیر راه های گناه و معصیت انفاق می کند؛ مثلاً آن را به مستمندان و نیازمندان می دهد». امیرمؤمنان علی علیه السلام هم در تبیین موارد احسان و انفاق می فرماید: «کسی که خدا مالی به او بخشید، باید به خویشاوندان خود بخشش کند، سفره میهمانی بگستراند، اسیر آزاد کند، رنج دیده ها را بنوازد، مستمندان را بهره مند سازد و قرضِ وامدار را بپردازد».
درجات انفاق کنندگان
از نگاه قرآن، انفاق کنندگان به گروه ها و درجات گوناگونی تقسیم می شوند که بخشی از آن چنین است: برخی از آنها در حدّ ایثار انفاق می کنند؛ دیگران را بر خود مقدم می دارند، هر چند خود نیز نیازمند به آن باشند. گروهی از مردم، در حدّ انفاق جان حاضرند و از اینکه چیزی بر انفاق کردن ندارند، بسیار اندوهناک و ناراحت می شوند و حتی به حدّ گریستن می رسند. برخی از مردم هم، قسمتی از آنچه در اختیار دارند انفاق می کنند. بخشی از مؤمنان، در هنگام انفاق کردن، همواره می کوشند از بهترین دارایی و مالی که دارند، به نیازمندان انفاق کنند. گروهی هم برایشان فرقی نمی کند که در حال تنگ دستی به سر می برند یا در حال توان گری، آنها در همه حال پای بند توجه به نیازمندان و انفاق بر آنان اند. گروهی از مردم هم، آن چنان پای بند رعایت دستورات الهی اند که در موضوع انفاق به نیازمندان هم، همیشه بر دیگران سبقت می گیرند و به محض اینکه متوجه شوند به انفاق و ایثار آنها نیاز است، بدون فوت وقت انفاق می کنند.
موانع انفاق
در آیات مربوط به انفاق، در چند مورد درباره علّت ترک انفاق توسط برخی افراد سخن به میان آمده است که آگاهی از آنها، چه بسا زمینه توجّه به انفاق را فراهم می سازد. از جمله گفته شده است: گاهی یک انحراف فکری، سبب خودداری از انفاق می شود؛ فرد می گوید: چرا من به نیازمند انفاق کنم، در حالی که اگر خدا می خواست، او را اطعام می کرد و نیازش را برطرف می ساخت. برخی نیز آن چنان عرق در خودخواهی و خودمحوری اند که می گویند: من اگر این همه مال دارم، به خاطر علم و توانمندی خودم است و مستحقم بیش ازدیگران برخوردار باشم. برخی هم انفاق نمی کنند؛ چون بیش از حدّ مال دوست اند. عده ای هم به خاطر ترس از آینده و فقیر شدن، از انفاق خودداری می کنند.
ضرورت فرصت شناسی در انفاق
بدون تردید هر کاری، زمان و شرایط خاصی دارد که انجام آن در آن هنگام، شایسته و ارزشمند ارزیابی می شود، چه بسا بی توجهی به زمان و موقعیت مناسب آن کار، زحمات انسان را بی اثر ساخته یا کم ثمر می کند. در قرآن کریم، آنجا که به انفاق توصیه می شود، تأکید می گردد که: «از آنچه روزی شما کردیم، پیش از آنکه مرگ شما فرا رسد، انفاق کنید». نیز در تعبیر دیگری می فرماید: «از آنچه روزی شما کرده ایم، پیش از آمدن روزی که در آن نه خرید و فروشی است و نه دوستی و نه وساطتی، انفاق کنید».
سفارش از امام علی علیه السلام
امیرمؤمنان علیه السلام در زمینه انجام تمام کارهای نیک، چنین توصیه می فرماید: «خدا را، خدا را ای مردم، حال که سالم، و در گشایش هستید، بند از گردن خود بگشایید و در رهایی از عذاب الهی بکوشید، پیش از آن که اعمال تان گریبان گیرتان شود. چشمانتان به نماز شب خواندن بیدار دارید، شکم هایتان را با روزه گرفتن لاغر سازید، برای انجام کارهای خیر و کمک به مردم گام بردارید و از مال های خویش انفاق کنید». ایشان در جای دیگر می فرماید: «ای پسر آدم، امروز با مال و دارایی ات آن کاری را انجام بده، که دوست داری پس از مرگت آن کار را انجام دهند».
میانه روی در انفاق
اسلام، به میانه روی در همه کارها سفارش می کند و انسان ها را از هر گونه افراط و تفریط که موجب بروز مشکلات می گردد، باز می دارد. از این رو، در مورد انفاق کردن هم، ضمن تأکید و تشویق فراوان به آن، مؤمنان را از زیاده روی بر حذر می دارد. در آیه ای خطاب به رسول خدا صلی الله علیه و آله می خوانیم: «نه دست های خود را به گردنت ببند و دست بسته باش، و نه آن قدر دست باز باش که همه دارایی ات را انفاق کنی و مجبور شوی در گوشه ای بنشینی».
امام صادق علیه السلام و انفاق
یکی از یاران از امام صادق علیه السلام نقل می کند: روزی در محضر آن حضرت بودم، نیازمندی وارد شد و از آن بزرگوار درخواست کمک کرد. آن حضرت مقداری به او انفاق کرد. سپس فقیر دیگری آمد، باز به او انفاق کرد. چون نیازمند سومی آمد، آن حضرت او را دعا کرد و چیزی به او نداد. آن گاه وجود مقدّس امام صادق علیه السلام رو به من کرد و فرمود: «اگر کسی مالی مثلاً به مقدار چهل هزار یا سی هزار درهم داشت و همه آن مال را در مواردی که شایسته هم هست صرف کرد، به گونه ای که چیزی برای خودش نماند، این شخص از جمله آن دسته از انسان هاست که دعایشان مستجاب نمی شود». قرآن هم در این باره می فرماید: «از مال خود در راه خدا انفاق کنید، ولی نه به آن حدّ که خود را به مهلکه و خطر اندازید».
انفاق از مال حلال
در یکی از آیات قرآن کریم، درباره انفاق چنین می خوانیم: «ای کسانی که ایمان آورده اید، از چیزهای پاکیزه ای که به دست آورده اید،… انفاق کنید و در پی ناپاک آن نروید که از آن انفاق کنید». درباره شأن نزول آیه، از امام صادق علیه السلام نقل شده که آن حضرت پس از تلاوت این آیات فرمود: «مردم در زمان جاهلیّت، درآمدهای ناروایی به دست آورده بودند و بعد از آن که اسلام آوردند، تصمیم گرفتند آنها را از اموال خود خارج کنند و صدقه دهند، ولی خداوند تبارک و تعالی آن انفاق ها را قبول نکرد، مگر اینکه آن را از پاک ترین مال هایشان بدهند».