علت و فلسفه غیبت امام زمان(علیه السلام) 1

از آن‎جا كه مسئله غیبت امام عصر(عج) از طرف ائمه اطهار ـ علیهم السلام ـ مطرح شده است، از همان زمان این مسئله مورد بحث و گفت‎وگو قرار گرفته و راجع به علت آن از ائمه ـ علیهم السلام ـ سؤال شده و ایشان پاسخ‎هایی را به آن داده‎اند كه بدان اشاره خواهیم نمود؛ لیكن برای روشن شدن این پرسش لازم است، پیشاپیش نكاتی را یادآور شویم:
1. «تكلیف» مبتنی بر اصل «اختیار» است، یعنی در صورتی می‎توان به كسی امر و نهی كرد و او را به انجام كاری تكلیف كرد كه بتواند آن كار را انجام دهد یا آن را ترك نماید. بنابراین، مكلف نمودن انسان مجبور لغو و بیهوده است.
2. امام زمان(عج)، آخرین حجت معصوم خداوند است، و اوست كه احكام الهی را به طور كامل اجرا خواهد كرد و حكومت عدل را در كل جهان برپا خواهد نمود. این مطلبی است كه احادیث متواتر اسلامی بر آن دلالت می‎كند. چنان‎كه پیش ازاین به آن اشاره شد.
3. سیره و روش پیامبران و رهبران الهی در معاشرت با افراد جامعه و حل و فصل امور مبتنی بر روش متعارف و معمول میان انسان‎ها می‎باشد، و استفاده از معجزه و روش‎های خارق‎العاده، امری استثنایی بوده و بهره‎گیری از آن به موارد ویژه اختصاص دارد؛ زیرا در غیر این صورت غرض از تكلیف و هدایت و ارشاد كه آزمایش انسان‎ها و رشد و تعالی آنان از روی اراده و اختیار خویش است، عملی نخواهد شد.
و نیز امدادهای غیبی كه در زندگی دینداران و مؤمنان رخ داده است، در حد شایستگی‎ها و قابلیت‎هایی بوده است كه آنان از طریق طاعت و بندگی خدا فراهم ساخته بودند.
4. با توجه به این‎كه وجود و حضور امام زمان(عج) خطری جدی برای ستمكاران و تبهكاران می‎باشد، بدیهی است آنان به شدت با او خصومت ورزیده، و وجود و حضورش را تحمل نكردند، و در صدد قتل و نابودی او برآیند، به همین جهت بود كه خلفای عباسی جاسوسانی را گماشته بودند تا همسران امام عسكری ـ علیه السلام ـ را زیر نظر داشته باشند و از این طریق فرزند او را شناسایی نموده و او را از سر راه خود بردارند، ولی خداوند آثار بارداری را در مادر حضرت مهدی(عج) آشكار نساخت، تا دشمنان از راز وجود او آگاه نشوند و حجت خدا باقی بماند.
5. تشكیل حكومت عدل جهانی، با حفظ اصول یاد شده(رعایت اصل اختیار، استفاده از روش‎های عادی زندگی، مصونیت رهبر از خطر دشمنان) در صورتی امكان‎پذیر است كه همه ملتها از نظر روحی و فكری پذیرای چنان حكومتی با چنان رهبری باشند، یعنی از حكومت‎ها و سیاستهای مبتنی بر آرا و اندیشه‎های گسسته از وحی و مدیریت و رهبری الهی مأیوس و ناامید گردیده و برای آمدن منجی كل و امام عدل و فضیلت، لحظه شماری نمایند. در چنین شرایطی است كه اراده و خواسته ملتها مجال هر گونه توطئه‎ای را از قدرتهای شیطانی می‎گیرد و حجت خدا با تكیه بر مشیت خدا و به پشتوانه خواست عمومی ملتها می‎تواند، حكومت عدل‎گستر خویش را برپا نماید.
نگاهی به روایات
سه نكته یاد شده، یعنی:
1. تشكیل حكومت عدل جهانی؛
2. آزمایش انسان‎ها؛
3. خوف از قتل.
در احادیثی كه از ائمه طاهرین ـ علیهم السلام ـ در رابطه با غیبت امام زمان(عج) و علت آن روایت شده، مطرح گردیده است، و به ویژه «خوف از قتل» شمار زیادی از روایات را به خود اختصاص داده است، تا آن‎جا كه طبق آن چه مرحوم مجلسی در «بحار الانوار»[1] روایت كرده این مطلب در ده روایت، به عنوان علت غیبت حضرت مهدی(عج) معرفی شده است.
هم‎چنین احادیث مربوط به این‎كه حضرت مهدی، آخرین حجت خدا و مأمور تشكیل حكومت عدل جهانی است، درحد تواتر است و از طریق شیعه و اهل سنت روایت شده است.
مسئله ابتلا و آزمایش نیز در پاره‎ای از روایات به عنوان فلسفه غیبت امام زمان مطرح گردیده است، چنان‎كه امام صادق ـ علیه السلام ـ خطاب به جمعی از اصحاب خود كه درباره حكومت بر حق «اهل بیت» گفت‎وگو می‎كردند، فرمود: «به خدا سوگند! آن چه در انتظارش هستید، واقع نخواهد شد تا آن كه آزمایش و غربال شوید. به خدا سوگند! این امر تحقق نخواهد یافت، مگر پس از یأس و پس از آن كه اهل شقاوت و سعادت، شقاوت و سعادت خود را بازیابند».[2]
یادآوری
مسئله غیبت امام زمان(عج) را می‎توان از رازهای غیبی خدا دانست كه آگاهی بر حقیقت و اسرار آن فراتر از توان و ظرفیت فكر بشری است، ولی با استناد به براهین عقلی و نقلی می‎دانیم كه همه افعال الهی مشتمل بر حكمتها و مصالحی است كه تضمین كننده سعادت بشری می‎باشند، هر چند علم و آگاهی بشر از درك كامل آن ناتوان باشد.
بنابراین، پس از اثبات حكمت و عدل خداوند، و لزوم وجود امام و عصمت او، در مسئله غیبت با مشكلی مواجه نخواهیم شد، و اصولاً نیازی به بحث تفصیلی در این‎باره نیست؛ زیرا علم اجمالی به این‎كه این كار، حكیمانه و عالمانه بوده، و در برگیرنده مصلحت عمومی بشر است، برای اعتقاد به آن كافی است، چنان‎كه در بسیاری از احكام دینی حل برخی امور بر همین پایه استوار است.
مطلب فوق مضمون روایتی است كه مرحوم صدوق از امام صادق ـ علیه السلام ـ روایت كرده است. عبدالله بن فضل هاشمی می‎گوید: از امام صادق ـ علیه السلام ـ شنیدم كه فرمود: «برای صاحب این امر، غیبتی مقرر شده است كه باید به آن عمل كنند، و در زمان غیبت او اهل باطل دچار شك و تردید می‎شوند؟»
به امام ـ علیه السلام ـ عرض كردم گفتم: فدایت شوم! این غیبت برای چیست؟
امام ـ علیه السلام ـ پاسخ داد: برای امری است كه ما مأذون به كشف آن نیستیم.
گفتم: پس وجه حكمت الهی در غیبت او چیست؟
امام ـ علیه السلام ـ فرمود: «وجه حكمت آن، جز پس از ظهور او آشكار نخواهد شد، چنان‎كه وجه حكمت سوراخ كردن كشتی، و كشتن جوان، و ساختن دیوار توسط خضر ـ علیه السلام ـ ، برای موسی ـ علیه السلام ـ روشن نشد، مگر هنگام مفارقت آن دو از یكدیگر. ای فرزند فضل! این امر، امری الهی، و سری خدایی و غیبی از غیوب خداوند است. هر گاه ما دانستیم كه خداوند ـ عزوجل ـ حكیم است، تصدیق می‎كنیم كه همه افعال او حكیمانه است، هر چند وجه حكمت آن‎ها برایمان روشن نگردد».[3]
آثار و فواید وجود امام عصر(عج)
در این‎كه مردم از وجود امام زمان(عج) بهره می‎برند، شكی نیست، و این بهره‎مندی به صورت‎های مختلف جلوه‎گر است.
الف. همان‎گونه كه قبلاً بیان گردید، وجود امام زمان ـ كه نمونه تمام عیار انسان كامل است ـ فلسفه حیات و زندگی است، و اگر وجود چنین انسانی نباشد، حیات به منزله كالبدی بی‎جان، و بیابانی خشك و سوزان است.
به عبارت دیگر: زمین خالی از حجت خدا لغو و بیهوده است. بنابراین، وجود مقدس آن حضرت سبب غایی دوام حیات و زندگی است.
بر این پایه، همه انسان‎ها اعم از مؤمن و كافر در حمایت خویش وامدار وجود مبارك آن حضرت می‎باشند.
ب. از برخی روایات استفاده می‎شود كه امام عصر ـ ارواحنا فداه ـ گاهی در میان افراد جامعه حضور می‎یابد، هر چند كسی او را نمی‎شناسد. یكی از جاهایی كه آن حضرت به صورت ناشناس حاضر می‎شوند، مراسم حج خانه خداست. چنان‎كه از محمدبن‎عثمان دومین نایب خاص امام عصر(عج) نقل شده كه گفته است: «به خدا سوگند، صاحب این امر (امام زمان(عج)) هر سال در مراسم حج حاضر می‎شود، مردم را می‎بیند و آنان را می‎شناسد، و مردم نیز او را می‎بینند، ولی او را نمی‎شناسند».[4]
بنابراین، امام ـ علیه السلام ـ می‎تواند معارف و مطالب مهم و رهنمودهای تعیین‎كننده خویش را در حدی كه مأمور به بیان آن هستند به مردم منتقل نماید، چنان‎كه در حدیثی كه از امام صادق ـ علیه السلام ـ روایت شده، آمده است: برادران یوسف ـ علیه السلام ـ پس از آن كه مدتی یوسف از آنان غایب بود، او را نشناختند و با شگفتی گفتند: آیا تو یوسفی؟ بنابراین، چه مانعی دارد كه خدا همین سنت را در مورد حجت خود جاری نماید، و آن حضرت در بازارها و در جمع آنان حضور یابد، ولی آنان او را نشناسند، تا این‎كه خدا به او اذن دهد تا خود را معرفی نماید. همان‎گونه كه به یوسف ـ علیه السلام ـ اذن داد و او خود را به برادرانش شناساند.[5]
ج. در میان مؤمنان و شیعیان خالص آن حضرت كسانی هستند كه در اثر تزكیه نفس و صفای باطن، شایستگی ملاقات و دیدار او را پیدا می‎كنند ـ هر چند خود آنان در لحظه دیدار به این حقیقت واقف نباشند ـ و از این طریق از فیض معنوی امام بهره‎مند می‎گردند، و جامعه نیز از طریق آنان، به منبع فیض خداوندی نایل می‎شود.
د. علم به این‎كه امام ـ به اذن و مشیت الهی ـ بر افعال افراد نظارت دارد، و از سوی دیگر هر لحظه احتمال ظهور او وجود دارد، عامل مؤثری در خودداری از گناه و رعایت احكام الهی خواهد بود.
هـ. فقیهان عادل و پارسا، نواب عام امام زمان(عج) هستند و در عصر غیبت، رهبری و زعامت جامعه بشری را بر عهده دارند. و این روش معمول رهبران است كه در حال غیبت خود با تعیین افرادی به عنوان نماینده و یا فرستادن آنان به مناطق دوردست، پیروان خود را هدایت و رهبری می‎كنند.
بنابراین، چنین نیست كه امام عصر ـ ارواحنا فداه ـ جامعه بشری را به كلی به حال خود رها كرده و هیچ‎گونه نظارت و تصرف و تأثیری در سرنوشت آنان نداشته باشد.
خورشید پس ابر
در احادیث اسلامی، نحوه بهره‎مندی انسان‎ها از وجود امام زمان(عج) در عصر غیبت به بهره‎مندی از خورشید پشت ابر تشبیه شده است، چنان‎كه امام صادق ـ علیه السلام ـ در پاسخ این پرسش «سلیمان اعمش» كه مردم چگونه از حجت غایب بهره‎مند می‎شوند؟ فرمود: همان‎گونه كه از خورشید پشت ابر نفع می‎برند.[6]
[1] . بحار الانوار، ج 52، باب عله الغیبه، ص 98ـ90.
[2] . اصول كافی، ج 1، كتاب الحجه، باب التمحیص و الامتحان، روایت 6 ـ پنج روایت دیگر این باب نیز مربوط به همین مسئله است.
[3] . علل الشرایع، باب 179، عله الغیبه، حدیث 8.
[4] . بحار الانوار، ج 51، ص 350.
[5] . علل الشرایع، ص 244، باب 179(عله الغیبه).
[6] . بحار الانوار، ج 52، باب عله الغیبه، ص 92.